تاق کلنبو چیست، چه عناصری دارد و انواع آن کدامند؟

تاق کلنبو (Domical vault) یکی از انواع تاق ها در معماری سقف است که به صورت یک نیمکره بوده و قاعدۀ آن به شکل دایره است. این قاعدۀ دایره ای شکل، روی چهار تاق می‌نشیند. همچنین در زمینه هشت وجهی قابل اجرا است. Domical vault را می‌توان یک گنبد کوچک نامید. تویزه، عرقچین و گوشه سازی، از اجزا و عناصر کلنبو محسوب می‌شوند. یکی از مشخصه های اصلی این تاق، این است که کشیدگی دهانه آن در هر دو جهت برابر است. دو نوع تاق کلنبو وجود دارد که با عنوان تاق کلنبو نوع 1 و تاق کلنبو نوع 2 نامگذاری شده اند. این دو تاق به لحاظ شکل کلی، شبیه به هم هستند. تفاوت آن ها در بخش گوشه سازی و عرقچین است. گوشه سازی در کلنبوی نوع 1 به روش‌های مختلفی از جمله دُمغازه و دُمغازۀ شکسته انجام می‌شود اما در کلنبوی نوع 2 به روش چهار لوزی خمیده است.

تاق کلنبو چیست؟

تاق کلنبو یا کلنبوه نوعی تاق است که در معماری ایرانی بسیار استفاده شده و نمونه‌های بارز آن را می‌توانیم در کاروانسراهای کهن که هم اکنون در بیابان ها رها شده‌اند، ببینیم. این نشان می‌دهد که کلنبوه یکی از مقاوم ترین تاق های ایرانی است. تاق کلنبوه تاقی است که بر سطح مربع و مستطیل نزدیک به مربع قرار می‌گیرد و خود به صورت یک نیمکره با قاعدۀ دایره ای است. قاعدۀ دایره‌ای شکل، مشخصۀ تاق‌های کلنبوه است.

واژۀ کلنبو یا کلنبوه از دو بخش کل (به معنای پوستۀ سخت) و انبه (انبوهی و جمعیت) تشکیل شده است. این نوع تاق در زبان ایتالیایی Volta a vela و در زبان انگلیسی Domical vault خوانده می‌شود.

در شکل زیر، یک مقطع از یک تاق کلنبوه نشان داده شده است. در این تصویر، چهار ستون را مشاهده می‌کنید که در چهارگوشۀ تاق قرار دارند. سپس دو تویزه از بخش تیزۀ خود برش خورده‌اند و یک تویزه از روبه رو دیده می شود. روی تویزه ها، گنبد کوچک با خیزهای گوناگون قرار گرفته است. ضخامت گنبد در برش دیده می‌شود. در پلان (کارشیو) نیز تصویر قاعدۀ مدور گنبد قابل مشاهده است.

اجزای تاق کلنبو

• تویزه‌ها: تویزه های تاق کلنبو همانند تویزه‌های دیگر تاق‌ها است و تفاوتی در آن‌ها دیده نمی‌شود.
• عرقچین: حجمی شبیه به نیم کره است که بر روی تویزه ها قرار می‌گیرد.
• گوشه سازی: به فاصلۀ خالی بین گوشه های تویزه ها و قاعدۀ عرقچین، گوشه سازی گفته می‌شود.

از میان اجزای تاق کلنبو، گوشه سازی مهمترین جزء است. در شکل زیر، یک Domical vault از زیر نشان داده شده است که می‌توانید اجزای کلنبوه را در آن ببینید (تویزه باربر، گوشه سازی و عرقچین با قاعده دایره‌ای).

انواع تاق کلنبو

دو نوع تاق کلنبو وجود دارد که عبارتند از:

1. کلنبو نوع یک.
2. کلنبو نوع دو.

شکل کلی این دو تاق بسیار شبیه هم است و تشخیص آن‌ها از یکدیگر، دشوار است. اما در بخش گوشه سازی و عرقچین تفاوت‌هایی با هم دارند که می‌تواند به شناسایی آن‌ها کمک کند.

هر یک از این دو تاق در ادامه توضیح داده شده است.

1- تاق کلنبو نوع یک (1)

در Domical vault نوع 1 سطح چهار گوش به هشت گوش تبدیل می‌شود و یک عرقچین با قاعدۀ دایره روی چهار تاق می‌نشیند. می‌توان گفت قاعدۀ دایرۀ عرقچین (یا نیم کرۀ آجری روی چهار تاقی) عضو اصلی برای شناسایی تاق کلنبوی نوع 1 است. دیگر مشخصه های آن به صورت زیر است:

• هنگامی که از زیر به این تاق نگاه می کنیم، این نحوۀ نشستن تاق با قاعدۀ دایره را می توانیم ببینیم.
• چهار تیزۀ چهار تاق زیرین به وسیلۀ یک دایره به هم پیوند می خورند.

2- تاق کلنبو نوع دو (2)

کلنبوی نوع 2، یکی از قدیمی ترین تاق های ایرانی است و ریشه آن به معماری دوره ساسانی بر می‌گردد. هر تاق کلنبوی نوع دو، از چهار لوزی آجری که در فضا انحنا دارد تشکیل می‌شود. طراحی معماری آن به این صورت است که هر لوزی در گوشه‌های تاق قرار می‌گیرد و در فضا شکلی منحنی پیدا می‌کند. در تاق کلنبوی نوع 2 از قاعدۀ دایره‌ای شکل عرقچین خبری نیست. سطح مربع فضای مورد پوشش به چهار قسمت تقسیم می‌شود. یک خط از تیزۀ چفد، به چفد رو به رو می‌رسد. این دو خط عمود بر هم مبنای حرکت آجرهای تاق از چهار گوشۀ کار را مشخص می‌کنند؛ مانند چهار فیلپوشی که روی چهار دیوار می‌نشیند. همانند کلنبوی نوع یک، در اینجا نیز آجر چینی از چهار گوشۀ چهار تاقی آغاز می‌شود و در چهار تیزۀ چفدها پایان می‌یابد. در وسط تاق، یک سطح خالی شکل می‌گیرد که با ادامۀ کار و با رساندن آجر چینی به مرکز تاق، اجرای آن تمام می‌شود.

رایج ترین تاق های کلنبوی نوع 2 را می‌توانیم در بناهای بزرگ مانند مساجد ببینیم که روی یک چهار تاقی اجرا شده‌اند. مثالی از این مورد، نمونه های متعدد و متنوع این تاق در مسجد جامع اصفهان است. در این مسجد، حدود 200 چشمه با این تاق پوشش شده است. یک یا دو تصویر که این تاق را در مسجد جامع اصفهان نشان دهد.

ویژگی های تاق کلنبو نوع 2

• گوناگونی بافت آجری تاق.
• آجر چینی معمولاً از گوشه ها شروع می‌شود و در مرکز تاق پایان می‌یابد.
• دو خط عمود بر همِ چهار تیزۀ چفدها، در ظاهر تاق دیده می‌شود.

 

 

روش های گوشه سازی در ایجاد تاق کلنبو

همانطور که قبلا هم بیان شد، یکی از اجزای مهم در تاق های کلنبو، گوشه سازی است. گوشه سازی برای ایجاد کلنبوی نوع 1 و نوع 2، روش های خاص خود را دارد که در ادامه به آن پرداخته شده است.

الف- گوشه سازی برای ایجاد تاق کلنبو نوع 1

گوشه سازی دارای انواع مختلف است و به روش های مختلف زیر ایجاد می شود:

1. گوشه سازی به روش دُمغازه.
2. گوشه سازی به روش دمغازه شکسته.
3. ترکیب دمغازه و هشت ضلعی.
4. گوشه سازی با کاربندی اختری 12.
5. گوشه سازی با استفاده از دمغازه های کوچک.

هر یک از این روش ها، در ادامه توضیح داده شده است.

1- گوشه سازی به روش دمغازه

اگر قاعدۀ دایره تاق کلنبو را از بالا به طرف گوشه های تویزه ادامه دهیم، به نحوی که تویزه ها را قطع نماید و سطوح گوشه را پر کند، دمغازه به (Pendentive) دست می‌آید. دُمغازه مثلث خمیده ای از طاق نما است که از تلاقی گنبدی با قوس های نگهدارنده آن تشکیل شده است.

توجه داشته باشید که دمغازه از گوشه پایین تویزه ها اجرا می‌شود. هنگامی که از زیر به تاق کلنبو می‌نگریم، یک پیوستگی شکلی بین آجر چینی دمغازه و آجر چینی عرقچین دیده می‌شود. نمونه‌های متعددی از آن را می توان در مسجد جامع اصفهان دید. در گوشه های دمغازه، آجر چینی به دو صورت است: یا به صورت ساده و یا به شکل خفته راسته.

2- گوشه سازی دمغازه شکسته

در این روش، گوشه سازی با یک هشت ضلعی آغاز می شود که در واقع دمغازه را شکل می‌دهد. روی این هشت ضلعی، شانزده ضلعی قرار می‌گیرد. قاعدۀ دایره تاق کلنبو، بر روی یک شانزده ضلعی قرار می‌گیرد. دمغازه شکسته، مانند دمغازه معمولی است؛ با این تفاوت که بجای اینکه از خطوط منحنی روهم شکل شکل بگیرد، از قطعات راست گوشه به دست می‌آید. در این گوشه سازی، محل تلاقی دو جزء دمغازه به صورت خطی در کنج دو تویزه دیده می‌شود. ترکیب هشت جزء دمغازه گوشه سازی اصلی تاق را می‌سازد.

3- ترکیب دمغازه و هشت ضلعی

در این روش، گوشه سازی دمغازه با دو-سوم ارتفاع تویزه ها بالا می‌آید و سپس به یک هشت ضلعی تبدیل می‌شود. بر هشت وجهی، آجرهای بیرون زده‌ای جای می‌گیرند که قاعدۀ مدور تاق کلنبو را شکل می‌دهند. در این روش، بر خلاف گوشه سازی دمغازه شکسته، دمغازه ها پایین تر از تیزۀ چفد تویزه ها هستند.

4- کاربندی اختری 12

تاق کاربندی شخصیت مستقل خود را دارد؛ اما کاربندی اختری 12 می‌تواند برای تبدیل چهار ضلعی به دایره مناسب باشد (پیرنیا، 1373). بنابراین، کارهای کاربندی اختری 12، نقش یکی از انواع گوشه سازی را بازی می‌کند. در تصویر زیر می توانید گوشه سازی کاربندی اختری را ببینید.

5- گوشه سازی تاق کلنبوه با دمغازه های کوچک

روش دیگری که برای ایجاد گوشه سازی وجود دارد، استفاده از دمغازه های کوچک است. در این شیوه، دمغازه های کوچک را معمولاً دو-سوم ارتفاع تویزه ها بالا می آوریم. سپس بین دو دمغازه را با چند رج آجر پر می کنیم و در نهایت آن را با منحنی تاق ترکیب می کنیم. در این شیوه از گوشه سازی، عرقچینِ تاق، قاعدۀ دایره ای شکل پیدا نمی کند. پس از تبدیل چهار ضلعی یا هشت ضلعی به قاعدۀ دایرۀ تاق، عرقچینِ آن مانند یک گنبد گرد چین می شود.

در روش گردچین، آجرها به یک مرکز متمایل می گردند. گاهی در تیزۀ عرقچین از هرنو جهت نورگیری استفاده می شود. هرنو سوراخی است که جهت نورگیری در تیزۀ عرقچین ایجاد می‌شود.

ب- گوشه سازی برای ایجاد تاق کلنبوه نوع 2

در تاق کلنبوی نوع 2، گوشه سازی به یک روش اجرا می‌شود و آن گوشه سازی به روش “چهار لوزی خمیده” است.

به نظر می‌رسد تاق کلنبوی نوع دو، پیشتر بر چهار دیوار یک سطح چهار گوش اجرا می‌شده است. برای تبدیل سطح چهار گوش به یک تاق منحنی شکل، چهار عنصر فیلپوش شکل یا یک قیف که از وسط به دو نیم شده باشد در گوشه‌ها قرار می‌گیرند. پس از اجرای این چهار فیلپوش بزرگ، باید حفره ای را که در میان به وجود می‌آید بپوشانیم. تفاوت فیلپوش کلنبوی نوع 2 با فیلپوش های گنبدها، در اندازه آن‌ها است. در تاق کلنبوی نوع 2، اندازۀ دهانۀ هر فیلپوش به صورت زیر دست می‌آید:

1. هر ضلع را به دو قسمت مساوی تقسیم می‌کنیم.
2. از نقطۀ محور طولی خود یک ضلع به وسط ضلع عمود بر آن وصل می‌کنیم. این خط نشان دهندۀ اندازۀ دهانه فیلپوش است. در گنبدها اندازۀ دهانه فیلپوش کوچکتر از یک ضلع هشت وجهی است.

تفاوت تاق کلنبو نوع 1 با نوع 2

عرقچین: در کلنبوی نوع 1 عرقچین بخشی از یک نمیکره با با قاعدۀ دایره است؛ اما در کلنبوی نوع 2، ترکیبی از پیوند چهار لوزی خمیده می‌باشد.

تفاوت در گوشه سازی: در کل، گوشه سازی تاق کلنبوی 2 فقط یک شکل دارد و آن، نیمی از یک لوزی خمیده است. در تاق کلنبوی نوع 1، پنج نوع گوشه سازی وجود دارد (جدول زیر را ببینید).

 

منبع: معماری ایرانی- نیارش؛ تألیف غلامحسین معماریان، 1391.