برای ترسیم کاربندی رسمی قالب شاقولی دو روش وجود دارد: یکی به روش استاد پیرنیا و دیگری به روش استاد شعرباف. این دو روش، در ترسیم شکل زمینه که مستطیل است، یکسان هستند اما در ادامه روند کار و مراحل کار، متفاوت می‌باشند. در واقع، قدم اول در ترسیم کاربندی رسمی ایجاد یک زمینه مستطیل شکل است. استاد پیرنیا با تکیه بر تجربیات معماران گذشته ایرانی از سراسر ایران، روش خود را در کتاب «هندسه در معماری» ارائه داده است. استاد شعرباف که از دیگر استادان بزرگ سازندۀ بناها و سازه‌های متعدد است، روش خاص خود را در رسم کاربندی دارد. هر دوی روش‌ها در نهایت به یک نتیجه می‌رسد و آن ایجاد کار بندی است.
کار بندی بر اساس نوع زمینه به دسته‌های مختلف تقسیم می‌شود که هر یک روش ترسیمی مختص به خود را دارد. در اینجا، روش ترسیم کاربندی رسمی به روش استاد پیرنیا و استاد شعرباف توضیح داده شده است. اگر تمایل دارید بدانید کاربندی چیست، با کلیک بر روی مربوطه، اطلاعات کاملی در مورد آن کسب کنید.
ترسیم کاربندی رسمی قالب شاقولی به روش استاد پیرنیا
آگاهی از روش های طراحی معماری و فنون ایجاد تاق ها و ترسیم اجزای تزئینی آن، می‌‌تواند به زنده نگه داشتن معماری ایرانی کمک ویژه‌ای کند. روش استاد پیرنیا برای ترسیم کاربندی رسمی قالب شاقولی شامل مراحل زیر است:
- انتخاب شکل و اندازۀ زمینه (در اینجا مستطیل کشیده شده).
- به دست آوردن تعداد اضلاع کار بندی بر اساس فرمول.
- ترسیم دایره محیطی در زمینه و تقسیم آن به تعداد اضلاع:
- اتصال نقاط دایره بر اساس تعداد کمان هایی که در طول زمینه قرار می‌گیرند.
- ترسیم یک چند ضلعی که اندام ها و اعضای کاربندی را نشان می‌دهد.
هر یک از این مراحل در ادامه توضیح داده شده است.
به دست آوردن تعداد اضلاع کاربندی بر اساس فرمول
شکل و اندازۀ زمینه، رابطه مستقیم با تعداد اضلاع کاربندی دارد. هم در روش استاد پیرنیا و هم در روش استاد شعرباف، تأکیده شده است که در هر زمینه، تنها نوع خاصی از کار بندی را می‌توان اجرا نمود (پیرنیا، بزرگمهری، 1360). برای ترسیم کاربندی رسمی، شکل زمینه باید مستطیل باشد.
بعد از تعیین شکل زمینه و اندازۀ زمینه، نوبت به تعیین تعداد اضلاع کار بندی است. برای به دست آوردن تعداد اضلاع، از فرمول زیر که توسط استاد پیرنیا ارائه شده است استفاده می‌کنیم:
تعداد اضلاع کاربندی = (2- ب + الف) 2
در این فرمول “الف” نمایندۀ عرض و “ب” نمایندۀ طول زمینه است. برای مثال، بر اساس این فرمول، در زمینه ای مستطیل شکل به ابعاد 4×3 می‌توان کاربندی 10 را پیاده کرد.
10= 2 (3+4-2) =تعداد اضلاع کاربندی
نکتۀ مهم در این روش، آزادی معمار برای کم و زیاد کردن اندازه‌ها جهت رسیدن به کار بندی مطلوب است. تناسبات زمینه نیز نقش مهم خود را دارد. اندازۀ اضلاع طولی زمینه با گردش در دایره، نقاط منتخب آن را به هم متصل می کند و کاربندی را شکل می‌دهد.
ترسیم دایره محیطی در زمینه و تقسیم آن به تعداد اضلاع
ترسیم کاربندی به روش استاد پیرنیا بر مبنای دایره است. این دایره، مستطیل زمینه را در بر می‌گیرد. با تقسیم دایره به چند ضلعی (با اعداد زوج) هندسه کاربندی مورد نظر شکل می‌یابد. برای نمونه، با ایجاد 10 یا 12 ضلعی درون دایره محیطی، کاربندی رسمی 10 یا رسمی 12 به دست می‌آید.
برای تقسیم دایره به کمان های مورد نظر، ابتدا قطرهای شکل زمینه ترسیم می‌شود. سپس از نقطه “ج” مرکز شکل عمود د ج ترسیم شده و از نقطۀ “ب” که یکی از رئوس مستطیل زمینه است به “د” خطی وصل کرده آن را امتداد می دهیم تا نقطۀ “و” روی دایره به دست آید.
الف و 1/n در کاربندی 10 است و 1/n در کاربندی 16 می‌باشد (پیرنیا، بزرگمهری، 1360). در تقسیم دایره به چندین کمان، گاه امکان دارد اندازۀ کمان‌هایی که در طول زمینه قرار می‌گیرند به اندازۀ کمان هایی که در عرض زمینه قرار می‌گیرند نباشد و خرده کمان هایی ایجاد گردد. در این حالت، معماران از روش کست افزود در اندازه کردن کمان ها بهره می‌برند. منظور از کست افزود کم و زیاد کردن است.
اتصال نقاط دایره در ترسیم کاربندی
مرحلۀ سوم در ترسیم کاربندی، اتصال نقاط دایره است. این اتصال بر اساس تعداد کمان‌هایی است که در طول زمینه قرار می‌گیرند. تعداد کمان‌هایی که در طول مستطیل قرار می‌گیرند، نحوۀ اتصال کمان‌ها را به یکدیگر مشخص می‌کند. به عنوان مثال، در کاربندی 10، سه کمان در طول زمینه قرار می‌گیرد؛ بنابراین، کمان‌ها سه به سه به هم متصل می‌شوند.
ترسیم چند ضلعی
آخرین مرحله در ترسیم کاربندی رسمی به روش پیرنیا، ترسیم چند ضلعی است؛ چند ضلعی که اندام‌ها و اعضای کاربندی را نشان دهد. برای این منظور، پس از اتصال کمان‌ها به یکدیگر در داخل زمینه، یک چند ضلعی شکل می‌گیرد. در رسمی، 10 قالب سوسنی، شاقولی، پا باریک، شاپرک یا ترنجی و خورشیدی (شمسه مرکزی) را خواهیم داشت.
روش دایره محیطی برای ترسیم اختری های گسیخته و پیوسته نیز بکار گرفته می‌شود. با این تفاوت که اتصال کمان‌های دایره در اختری گسیخته بر مبنای چرخش یک شکل مانند مربع و در اختری پیوسته بر مبنای اتصال چند کمان با یکدیگر صورت می‌گیرد.
ترسیم کاربندی رسمی قالب شاقولی به روش استاد شعرباف
روند استاد شعرباف در ترسیم کاربندی رسمی و رسیدن به شکل نهایی، متفاوت از روند استاد پیرنیا است. این روند را در اینجا، به اختصار توضیح داده ایم.
- ترسیم زمینه معلوم الف، ب، ج، د.
- ترسیم دایره داخلی و قطرهای آن در شکل زمینه.
- تقسیم شکل زمینه به n ضلع.
- به دست مدن نقاط کمان های مداری بر طول زمینه.
- ترسیم کمان ها به مرکز ج و به اندازۀ شعاع نقاط روی طول زمینه.
- اتصال نقاط به هم و به دست آوردن کاربندی.
1- ترسیم زمینه برای ترسیم کاربندی رسمی
نخستین قدم برای ایجاد کاربندی رسمی قالب شاقولی، ترسیم شکل زمینه است. شکل زمینه یک مستطیل است. این قسمت مرحله در روش کار استاد شعرباف و پیرنیا یکسان است. زیرا، هر نوع کاربندی را نمی‌توانیم در هر زمینه‌ای داشته باشیم و برای ترسیم کاربندی رسمی، زمینه حتماً باید مستطیل شکل باشد.
2- ترسیم دایره داخلی و قطرهای آن در شکل زمینه
پس از ترسیم شکل زمینه (مستطیل)، باید قطرها و عمود منصف های شکل زمینه را ترسیم کنیم. سپس دایره داخلی را نیز رسم می‌کنیم. این ترسیم‌ها بسیار مهم هستند. زیرا زمینه و مبنا برای کارهای بعدی محسوب می‌شوند.
3- تقسیم شکل زمینه به n ضلع
در این مرحله، دایره داخلی را به n ضلع تقسیم می‌کنیم. مقدار n برابر با نصف شماره نام کار بندی است. به عنوان مثال، در ترسیم کاربندی رسمی، باید 18 را به 9 قسمت تقسیم کنیم. بنابراین، دایره به 9 قسمت تقسیم می‌شود. از مرکز “ج” به تعداد تقسیمات شعاعی زده می‌شود.
4- به دست آوردن نقاط کمان های مداری بر طول زمینه
از امتداد دادن شعاع ها و نشستن آن ها بر طول زمینه (خط الف ب) نقاط مهمی به دست می‌آید (در اینجا نقاط م، ف، ز، ت، ی، ک)
5- ترسیم کمان ها به مرکز ج و به اندازۀ شعاع نقاط روی طول زمینه
به مرکز ج و به شعاج نقاط کمان هایی را ترسیم می‌کنیم. بنابراین، با شعاع (ج ک، ج ی، ج ز، ج ف، ج م) کمان‌ها را رسم می‌کنیم. از اتصال این کمان ها و شعاع هایی که زمینه را به n ضلع تقسیم می‌کند، نقاط اجزای کاربندی به دست می‌آید.
6- اتصال نقاط به هم و به دست آوردن کاربندی رسمی
از اتصال نقاط به دست آمده بر روی کمان‌ها، اجزای کاربندی شکل می‌گیرد. از این روش برای ترسیم انواع نیم کارها و کاربندی های رسمی قالب سر سفت نیز استفاده می‌شود.
روش ساخت کاربندی
عناصر باربر کاربندی را باریکه تاق ها تشکیل می‌دهند. باریکه تاق ها که به آن قالب های آجری اصلی کاربندی نیز می‌گوییم، عناصر منحنی شکل آجری می‌باشند که به تعداد معین اجرا می‌گردند و باریکه تاق های فرعی به آن ها تکیه داده می‌شوند. اندازه باریکه تاق ها به اجرای کل کار بندی بستگی دارد. اگر کاربندی به عنوان پوشش اصلی باشد، باریکه تاق‌ها به اندازه ضخامت بیشتر دارند؛ گاهی به حدود 60×60 سانتی متر می‌رسند. مانند آن آنچه در چهار سوق بازار کرمان و حمام گنجعلی خان کرمان (تصویر) دیده می‌شود. در اینجا تعدادی از قالب های آجری اصلی یا باریکه تاق ها با ضخامت زیاد ساخته شده‌اند. ضخامت سایر قالب‌های آجری کمتر است. در کاربندی هایی که پوشش اصلی نیستند، اندازۀ باریکه تاق ها کمتر است و گاه ضخامت شان تنها به اندازۀ یک آجر هره (cm 20×5) است. در این حالت، بر روی فضای مورد نظر، یک تاق اصلی ا جرا می‌شود. مراحل کار به صورت زیر است:
- اجرای پسِ تاق.
- برپا داشتن قالب های گچی (یا فلزی در کارهای جدید).
- اجرای باریکه تاق ها.
- اجرای باریکه تاق های فرعی پر کردن سطح بین باریکه تاق‌ها (پور نادری، 1379).
پسِ تاق، تاق اصلی باربر است که فضای مورد نظر را می‌پوشاند. برای کاربندی نیم کار، یک نیم تاق مانند نیم کلنبو است. برای تاق های کامل، یک تاق کلنبو یا تاق های ساده‌ای که بتواند وزن سازوها و قالب های آجری را که نیاز به حمایت پس تاق دارند تحمل کنند.
یک کاربندی از اجزایی مانند پاباریک، شاپرک یا ترنجی و سوسنی تشکیل می‌شود. این اجزا از تقاطع باریکه تاق‌ها یا قالب های آجری اصلی (شاه قالب) و قالب های آجری فرعی به دست می‌آیند.
در نیم کارهای قالب سر سفت که قالب های آجری به نهنبن یا طوقۀ فلزی (در اجرای معاصر) تکیه می‌کنند، طوقه یا نهنبن ابتدا با سازو و گچ به تاق وصل می‌شود (پور نادری، 1379). سپس، قالب گچی یا لنگه گچی به اندازۀ شاه قالب‌ها یا باریکه تاق های اصلی از یک سو بر طوقه و از سوی دیگر بر بدنه یا دیوارهای تکیه گاه قرار داده می‌شود. روی این قالب، یک لایه آجر نما به ضخامت مورد نظر باریکه تاق جای می‌گیرد. پس از برداشتن قالب گچی، باریکه تاق خود می‌ایستد و آنگاه بین شاه قالب های آجری را با قالب های آجری فرعی پر می‌کنند.
منبع: معماری ایرانی- نیارش؛ تألیف غلامحسین معماریان، 1391
