معماری ایرانی باستان و سنتی و ویژگی ها و عناصر آن

معماری ایرانی (Iranian architecture) یکی از سبک‌های اصیل معماری دنیاست که در آن، پلان ساختمان‌ها اغلب به صورت متقارن و درون گرا بوده و هندسه فضاها به صورت خالص است. از این رو، قناسی در ساختمان به ندرت دیده می‌شود. تاریخچه و قدمت این سبک معماری، حدأقل به 5000 سال قبل از میلاد بر می‌گردد. قوس و تقارن در ساختمان، ایوان، مشربیه و گنبد، از ویژگی و عناصر اصلی معماري ایرانی باستان و سنتی است. این شیوه معماری در ساخت کاخ‌ها، کاروانسراها، مساجد، دروازه‌ها، آرامگاه و خانه‌ها استفاده می‌شد. این سازه‌ها از نظر عملکرد، مقیاس و زیبایی شناختی متنوع بوده و با عناصر نمادین و اهمیت معنوی آغشته هستند. ستون‌های بلند، تزئینات ظریف و نقش ‌برجسته‌های دقیق را می‌توان در معماری ایران قبل از اسلام دید. چغازنبیل، تخت جمشید و تخت سلیمان از مهمترین آثار معماری ایرانی محسوب می‌شوند. کیقباد ظفر، عیسی شیرازی و بدرالدین تبریزی، از معماران معروف این سبک هستند.

درباره سبک معماری ایرانی

هوش و استعداد خلاق ایرانیان، توأم با روحیه نوآورانه و توانایی آن‌ها در مفهوم‌سازی و ساخت ساختمان‌هایی با عظمت و پیچیدگی، شالوده‌ای را ایجاد کرد که معماری ایرانی بر آن بنا ‌شد. Iranian architecture به لحاظ فرم معماری و مقیاس و همچنین ابداع ساختاری، به ویژه در ساخت طاق و گنبد منحصر به فرد و خاص است. در این شیوه معماری، مقیاس کلی ساختمان و همچنین قسمت‌های مختلف آن طوری در نظر گرفته می‌شد که همواره یک تناسب را رعایت می‌کرد. به این صورت که وقتی در کنار ساختمان قرار می‌گیرید، عظمت سازه، حس ناچیز بودن در شما ایجاد نمی‌کند و این همان ویژگی مردم واری در Iranian architecture است. سازه‌های ساخته شده به سبک معماری ایرانی با وجود عظمت خود، همواره فضاهایی دعوت‌کننده و قابل دسترس داشتند و این، ارتباط بین معماری و مردم را تقویت می‌کنند.

تاریخچه معماری ایرانی

فرهنگ باستانی ایران یک سنت عمیق معماری را در خود جای داده است. تاریخچه معماري ایرانی به 5000 سال پیش از میلاد و قبل از ورود ایرانیان به فلات ایران برمی‌گردد. نمونه‌های بارز آن، بجز ایران کنونی، در مناطق وسیعی از ترکیه، عراق، ازبکستان، تاجیکستان، قفقاز و آذربایجان پراکنده شده است. ریشه معماري به سبک ایرانی را می‌توان دورۀ مادها نسبت داد. این سبک در زمان امپراطوری هخامنشی (550-330 ق.م) تسلط ایرانیان را در معماری و مهندسی نشان می‌دهد.

سلسله‌های ایلامی، هخامنشی، هلنیستی  و سایر سلسله‌های پیش از اسلام، آثار سنگی برجسته‌ای از عظمت خود بر جا گذاشتند. چغازنبیل و تخت جمشید که در سال 1979 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند، نمونه‌ای از این آثار هستند. تخت جمشید، به دستور داریوش و خشایارشا ساخته شد. این مجموعه یکی از میراث‌های هنری بزرگ جهان باستان و معماری ایرانی باستان است که با پلان متناسب و منظم خود، تزیینات معماری غنی و نقش برجسته‌های تزیینی باشکوهی در خود جای داده است.

پیشرفت و حرکت هنر ایرانی در دوره سلوکیان (63-312 ق.م./ قبل از اسلام) کند است و در دوره اشکانی (247 ق.م.-224 م.) دوباره احیا شد. معماری سبک ایرانی (651-224 م.) در دوره ساسانی به اوج خود رسید؛ در این دوره، برخی از بزرگترین آثار هنری جهان باستان خلق شد.

از دوره اسلامی مربوط به معماری ایرانی، دستاوردهای معماری سلسله های سلجوقی، ایلخانی و صفویه قابل توجه است. در آن زمان شهرهای ایران مانند نیشابور، اصفهان و شیراز در زمره شهرهای بزرگ جهان اسلام قرار گرفتند و مساجد، مدارس، زیارتگاه‌ها و کاخ‌های متعدد آن‌ها یک سنت معماری را شکل دادند که مشخصاً ایرانیِ متأثر از اسلام بود.

در دوران سلطنت پهلوی، استفاده از سبک مدرن و تلاش برای احیای طرح‌های بومی، در معماری ساختمان‌های کشور توسعه یافت. شورای ملی معماری ایران که در سال 1967 تأسیس شد، از تقلید کورکورانه از غرب جلوگیری کرد و استفاده از سبک‌های سنتی ایرانی را برای پاسخگویی به نیازهای مدرن، ترویج کرد. بارزترین نمونه برنامه معماری پهلوی، برج شهیاد است که پس از انقلاب 1979 به برج آزادی تغییر نام داده شد.

ویژگی ها و عناصر معماری ایرانی

تمام سبک های معماری جهان، ویژگی‌های منحصر و خاص خود را دارند که به واسطۀ آن شناخته می‌شوند. شیوۀ معماری ایران نیز از این امر مستثنی نیست و ویژگی‌های خاص خود را دارد. عناصر کلیدی معماری ایرانی شامل اجزای معماری و تزئینات است که با قرار گرفتن در کنار یکدیگر، این سبک را نامدار و پاینده کرده‌اند.

الف- اجزای معماری

ب- تزئینات در معماری پرشین

الف- اجزای معماري شامل موارد زیر است:

1. قوس و گنبد (Domes & Arches)
2. ایوان و پیشتاق
3. حیاط مرکزی (Courtyard)
4. مشربیه
5. برج های باد (بادگیر)
6. میل و منار

ب-  عناصر تزئینی در معماری ایرانی عبارتند از:

1. باغ ها، حوض و فواره
2. تقارن (Symmetry)
3. مقرنس (Muqarnas)
4. کاسه سازی
5. یزدی بندی
6. کاربندی
7. آجرکاری (Brickwork)
8. کاشی کاری و موزاییک
9. تزیینات گچبری
10. خط بنایی
11. شیشه رنگی

الف- اجزای معماری ایرانی

1- قوس و گنبد در معماری ایرانی

وجود قوس و گنبد در بناهای ایرانیان، منعکس کننده دقت ریاضی و هارمونی زیبایی شناختی است. همچنین بطور ناخودآگاه، الگوهای هندسی پیچیده را در نظر می‌آورد. در یک تقسیم بندی، گنبدهایی که در معماری ایرانی به چشم می‌خورند، در دو دسته گنبدهای ساسانی و گنبدهای اسلامی قرار داده شده است (آندره گدار، 1369). گنبدهای ساسانی در دورۀ حکومت ساسانیان ابداع شد و در بناهای مربوط به این دوره به چشم می‌خورد؛ اما در آثار سایر دوره ها نیز استفاده شده است. با ورود اسلام به ایران، طرح گنبدها از شکل و شمایل گنبدهای معماری اسلامی تأثیر پذیرفت؛ این گنبدها با ویژگی گوشه سازی طاق زاویه‌ای شناخته و متمایز می‌شوند . ایوان کرخه از آثار دورۀ ساسانیان،  اولین سازه قوس و گنبد دار در ایران است. است. خوب است بدانید که گنبد از ویژگی های اصلی معماری رنسانس نیز بوده است و معماران ایتالیایی در قرن 14-15 میلادی از گنبد در سازه های خود استفاده می‌کردند.

2- ایوان و پیشتاق

در معماری ایرانی، ایوان یک تالار یا فضای مستطیل شکل است که از سه طرف دیوار بسته و از یک طرف کاملاً باز است. ایوان ها معمولاً طاق‌دار بودند. در حدود قرن سوم پس از میلاد، در دوره اشکانیان در معماری پارتی، به طور کامل توسعه یافت.

دروازه رسمی ایوان، پیشتاق نامیده می‌شود. پیشتاق یک اصطلاح فارسی  است و در واقع، درگاهی است که از نمای ساختمان بیرون می‌زند و معمولاً با نوارهای خوشنویسی، کاشی کاری لعاب دار و طرح‌های هندسی تزئین می گردد.

3- حیاط مرکزی

حیاط مرکزی از عناصر اصلی معماری سنتی ایران است. این عنصر را به ویژه در خانه‌های کویری ایران می‌توان دید. پلان ساختمان‌ها طوری است که فضاها حول حیاط مرکزی سازمان دهی شده‌اند. در حیاط ها معمولاً یک بخش تابستان نشین و یک بخش زمستان نشین ایجاد می‌شد. در ماههای سرد سال، اعضای خانواده به بخش زمستان نشین و در ماه‌های گرم، به بخش تابستان نشین رفته و در آنجا سکونت می‌کردند.

4- مشربیه

مشربیه یا شناشیل، یک نوع پنجره یا بالکن پیش آمده است که در طبقات بالایی ساختمان‌ها ساخته می‌شد. این پنجره و بالکن، با شبکه‌های چوبی کنده کاری شده و مشبک پوشش داده می‌شد تا هم عاملی برای زینت بخشیدن به آن باشد و هم حریم داخلی اتاق را حفظ کند.

5- بادگیر از عناصر معماری ایرانی

بادگیر از روزگاران دور در ایران زمین به کار گرفته شده و از نام‌های باستانی و گوناگون آن مانند واتغر، بادهنج و باتخان و خیشود و خیشان بر می‌آید که پدیده‌ای تازه نیست. بادگیر نمونه‌های گوناگون دارد و در هر نقطه از ایران، بر پایۀ آب و هوا (اقلیم) و راستای باد آن منطقه، به ریخت‌های گوناگون ساخته شده است. زیباترین، پرکارترین و درست‌ترین بادگیرها در دشت‌های خشک و وسوزان به ویژه در شهرهای کاشان، یزد، بم، جهرم، طبس و کرانه‌های خلیج فارس و اروند رود می‌توان دید. بادگیرها زمینه چهارگوشه و هشت گوشه و پایه مستطیل دارند. یکی از جالب ترین، زیباترین و هوشمندانه‌ترین بادگیرهای ایران، بادگیر چپقی ابرقو در سیرجان است. در انتهای همین مطلب راجع به آن توضیح داده ایم.

6- میل و منار در معماری ایرانی

در کنار جاده‌های ایران، به ویژه در بخش‌های کویری، سازه های بلندی به نام میل یافت می‌شود که از فرسنگ‌ها دورتر دیده می‌شوند. میل‌ها در ابتدا با هدف راهنمایی رهگذران راه ساخته می‌شدند. هرچند که امروزه بیشتر آن‌ها آرامگاه شده است. مناره های راهنما نیز چنین کاربردی داشته است. منار پیش از آنکه با منطق ریاضی درست درجای خود بنشیند (مثلاً بر تکیه گاه مسجدها) بیشتر بجای محلی برای اذان و گلدسته به کار می‌رفت. میل نادری که به شیوۀ معماری رازی ساخته شده است، از جمله میل‌هایی است که صرفاً به عنوان راهنما کاربرد داشته است.

ب- عناصر تزئینی در Iranian architecture

1- باغ، حوض و فواره از عناصر معماری ایرانی

یکی از ویژگی‌های برجسته سبک ایرانی در معماری، توجه به ارتباط انسان با طبیعت است. در ایران و به ویژه ایران مرکزی، به دلیل ویژگی‌های خاص اقلیمی آب همواره اهمیت حیاتی داشته است. از طرف دیگر، معماری ایرانی به طور یکپارچه با محیط طبیعی خود ادغام می‌شود. این عوامل سبب شده است که باغ‌ها و حیاط‌ها در ساختمان های ایرانی وجود داشته باشد و در آن، حوض‌هایی وجود داشته باشد که مایع حیات یعنی آب، در آن رخنمون داشته باشد. معماران ایرانی همواره سعی کرده‌اند با ایجاد فضاهای باز، باغ‌ و حوض‌، به توازن بین ساختمان‌ها و محیط زیست دست یابند. همچنین، استفاده از مصالح بومی مانند خشت، آجر و سنگ، به ایجاد هارمونی بین ساختمان‌ها و محیط اطراف کمک کرده است.

2- تقارن

یکی از ویژگی‌های بارز معماری ایرانی، تقارن و تعادل است. این ویژگی را می‌توان هم در داخل و هم در خارج بناها مشاهده کرد. تقارن علاوه بر حس تعادل، حس هماهنگی و نظم بصری نیز ایجاد می‌کند. بسیاری از عناصر معماری پرشین مانند باغ‌ها، ایوان، چهار طاق و دالان‌ها، به شکل مربع و مستطیل‌های متقارن ساخته شده‌اند. الگوهای هندسی منظم و تکرارهای ساختاری، به‌ویژه در طراحی حیاط‌ها و فضاهای داخلی، نه‌تنها باعث ایجاد فضای آرامش‌بخش می‌شوند، بلکه احساس هماهنگی و استقرار در بیننده ایجاد می‌کند.

3- مقرنس

مقرنس، شکلی از تزئینات سه بعدی در معماری ایرانی و همچنین معماری اسلامی است. این شکل تزئینی معمولاً در گنبدها، طاق‌ها و همچنین ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی دیده می‌شود. در برخی منابع از آن به عنوان گنبد لانه زنبوری (honeycomb vaulting) و یا طاق استالاکتیتی (stalactite vaulting) یاد شده است. وجود مقرنس بین قسمت‌های اصلی ساختمان با سایر قسمت‌ها یک تمایز ایجاد می‌کرد. مقرنس همچنین می‌توانست طاق‌ها و گنبدهای کامل تشکیل دهد. وجود مقرنس در طاق و گنبد و در واقع ترکیب آن با طاق و گنبد، یک جلوه بصری استادانه به شکل الگوهای سه‌بعدی بر اساس تأثیر متقابل نور و سایه ایجاد کنند.

4- کاسه سازی در معماری ایرانی

حالت دیگری از تزئینات سقف که در کنار مقرنس اجرا و پیاده سازی می‌شود، کاسه سازی است. کاسه سازی در طاق و گنبد، کمک می‌کند که که بدون ایجاد ستون، بتوانیم دهانه‌های بزرگ و کوچک ایجاد کنیم. بار وارده از طریق کاسه‌هایی که به هم متکی هستند، به ستون‌های کناری منتقل می‌شود.

5- یزدی بندی

یکی از تکنیک‌های تزئینی معماری ایرانی که در ساخت و زیباسازی بخش داخلی (زیرین) گنبدها و ایوان‌ها استفاده می‌شود، یزدی بندی است. این تزئین در دسته معماری سنتی ایران قرار می‌گیرد و اولین بار در بناهای شهرهای کاشان، یزد، اصفهان و نطنز استفاده شد.

6- کاربندی از عناصر معماری ایرانی

یکی دیگر از عناصر اصیل در معماری به سبک ایرانی، کاربندی است که ریشه‌ای تمام ایرانی دارد. کار در اصطلاح کاربندی، خطوطی منحنی شکل به اندازه‌های مختلف است. از نظر واژگانی، به عمل بستن این کارها (خطوط منحنی شکل) به هم، “کاربندی” گفته می‌شود. به عبارت دیگر، کاربندی پوششی است که از اجزا یا اندام‌هایی کوچک به نام کار تشکیل می‌شود و با قرار دادن عرقچین به یک پوشش کامل تبدیل می‌شود. عرقچین در وسط تاق قرار می گیرد. کاربندی در فضاهای کامل بسته با شکل های مختلف از جمله مربع، مستطیل، کشکولی، نگینی و گوشه پخ قابل اجرا است. همچنین در فضاهایی که از یک سو باز هستند مثل ایوان و ایوانچه نیز قابلیت اجرا دارد. به کاربندی که در چنین فضاهایی اجرا می‌شود “نیم کار” گفته می‌شود.

7- آجر

در گسترۀ وسیع عمر و قدمت معماری ایرانی، آجر از جمله عناصر و مصالحی است که بخش زیادی از این عمر طولانی را پوشش داده است. مقاومت باران در برابر تنوع اقلیمی ایران و قابلیت نقش پذیری خوب آجر، سبب استفادۀ گسترده از آن در معماری کشورمان شده است.

8- کاشی کاری و موزاییک

کاشی کاری از اواخر دوره سلجوقیان و به ویژه از دورۀ ایلخانیان وارد معماری ایران شد. از دورۀ تیموریان به بعد، از کاشی برای تزئین سطح نمای ورودی استفاده می‌شد. حتی در یک دوره، سطح نمای ورودی برخی بناها تماماً با کاشی پوشانده شده است. در اوایلِ استفاده از کاشی، رنگ کاشی‌ها آبی فیروزه‌ای و لاجوردی بود. در دورۀ قاجار رنگ‌های زرد، قرمز و صورتی نیز وارد بازی رنگ کاشی‌ها نیز شد. کاشی کاری بناها در معماری ایرانی سنتی، علاوه بر جنبه زیبایی، با هدف ایجاد یک عایق حرارتی برای مقابله با گرما استفاده می‌شد.

9- تزئینات گچ بری

گچ در برابر آب مقاومت خوبی ندارد؛ همچنین، از عوامل جوی تأثیر پذیر است. از این رو، کمتر از آن استفاده می‌شود. در معماری سنتی کشورمان ایران، گاه در پیش طاق‌‌ها و غرفه‌های فضاهای ورودی، از گچ استفاده شده و تزئیناتی به صورت گچ بری مشاهده می‌شود. برای گچبری سطوح، بیشتر از شیوۀ “شیر و شکر” بهره می‌بردند؛ یعنی از نقوش ظریفی که ضخامت آن ها اندک بوده استفاده می‌شد. گچبری‌های دورۀ قاجار تحت تأثیر هنر گچبری روسیه و اروپا قرار گرفت. از مشخصه های گچبری این دوره، بیشتر بودن ضخامت نقوش است.

10- خط  بنایی

خط بنایی، الگوها و طرح بندی ها عناصر نمادین معماری به سبک ایرانی هستند. معماری ایرانی، با این عناصر نمادین، با جلوه‌ای معنوی آغشته می‌شود، معانی عمیق‌تری را القا می‌کند و به غنای این هنر می‌افزاید.

11- شیشه های رنگی

با گذر از معماری ایرانی باستان به معماری سنتی ایران، شیشه و به ویژه شیشه‌های رنگی، جای خود را باز کردند. نورپردازی در معماری سنتی خانه های قدیمی ایرانی، یکی از تاثیرگذارترین عناصر در معماری سنتی است. به منظور تأمین نور فضای داخلی ساختمان‌ها،  به ویژه ساختمان‌های مذهبی از شیشه‌های رنگی استفاده می‌شد. شیشه‌های رنگی معمولاً در پنجره های مشبک و نورگیرهایی که به صورت عمودی و افقی در ساختمان ساخته می‌شد، تعبیه می‌گشت.

معماری ایرانی باستان

هنر و معماری باستانی ایران در ابتدا متاثر از تمدن های باستانی منطقه، ایلام و سوزیانا و همچنین بین النهرین که در همسایگی ایران قرار داشت، بوده است. قدیمی‌ترین آثار هنر ایلامی بر تصویر حیوانات و استفاده از طرح‌های هندسی و تخیلی متمرکز بوده و هنر شوش ضمن پیروی از همین الگو، تصاویری از سگ‌ها را نیز به آن افزوده است. به نظر می رسید سگ ها بخشی از محبوب ترین تصاویر در تصاویر هنری سوزیانا باشند. منطقه چغازنبیل با زیگورات و دیوارهای بلند و ساختاری ساده که با همین دقت طراحی و اجرا شده است نمونه بسیار خوبی از معماری باستانی ایران است. به غیر از خود زیگورات، تکنیک‌ها و نقوشی که در این منطقه به کار رفته بود بعدها بر آثار معماری ایرانی تأثیر گذاشت.

معماری باستانی ایران را می توان به دوره های زیر تقسیم کرد:

1. معماری باستان ایران تا قرن هشتم پیش از میلاد: معماری این دوره به “سبک پیش از پارسی” معروف است، در فلات ایران و در دوران امپراتوری مادها رونق داشت. قدیمی ترین بقایای بناهای معماری ایرانی باستان، تپه زاغه در نزدیکی قزوین است. از دیگر نمونه های موجود می توان به چغازنبیل، سیلک، شهر سوخته و اکباتانا اشاره کرد.
2. معماری باستان ایران از قرن هشتم پیش از میلاد: معماری این دوره، به سبک پارسی معروف است. این سبک از زمان امپراتوری مادها، از طریق امپراتوری هخامنشی (550-330 ق.م) تا ورود اسکندر مقدونی در قرن سوم پیش از میلاد شکوفا شد.
3. سبک پارتی: بخشی از معماری ایران باستان نیز مربوط به سبک معماری پارتی در دورۀ اشکانیان است. سبک پارتی علاوه بر اشکانیان، در دورۀ سولوکیان و ساسانیان نیز رواج داشت و البته در دورۀ ساسانیان به اوج رسید.

معماری ایرانی قبل از اسلام

اولین عنصر برجسته در معماري ایرانی قبل از اسلام، استفاده از مصالح طبیعی همچون سنگ، خشت و چوب است. از این مصالح هم در ساخت بناهای مختلف و هم در ایجاد نقوش و تزئینات استفاده می شد. به‌طور خاص، استفاده از آجر و خشت در ساختاری چون زیگورات‌ها و بناهای مذهبی، نشان‌دهنده توانمندی مهندسان و معماران آن دوران است. ایجاد ستون‌های بلند و نقش ‌برجسته‌های دقیق، زیبایی و عظمت معماری ایران قبل از اسلام، در دورۀ هخامنشیان است.

استفاده از قوس‌ها و گنبدها، تزئینات پیچیده و طراحی‌های منحصربه‌فرد نیز نماینده معماری ایران قبل از اسلام، در دورۀ ساسانیان است.

آرایه‌های تزئینی همچون نقوش اسلیمی، گچ بری‌های ظریف و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ، از دیگر ویژگی‌های بارز سبک‌ ایرانی در معماری پیش از ورود اسلام است.

به طور کلی، معماری ایرانی قبل از اسلام نه تنها نشان‌دهنده‌ی پیشرفت‌های فنی و هنری آن دوران است، بلکه آینه‌ای از فرهنگ و تاریخ مردم ایران را در خود دارد.