معماری رومانسک
معماری رومانسک (Romanesque architecture) سبک معماری رایج در اروپا از حدود اواسط قرن یازدهم تا قرن سیزدهم (ظهور معماری گوتیک) است. این سبک تلفیقی از سنت‌های رومی، کارولینگی، اوتونی، بیزانسی و محلی ژرمنی است و محصول گسترش بزرگ رهبانیت در قرن دهم تا یازدهم بود. دیوارهای ضخیم با پنجره های کوچک، سقف‌های طاق دار، طاق های گرد، درگاه های قوسی شکل و برج در انتهای غربی ساختمان، از ویژگی های معماری رومانسک است. از مهمترین نمونه های معماری Romanesque می‌توان به کلیسای جامع تریر و صومعه مریم مقدس در آلمان و کلیسای جامع دورهام و پیزا در ایتالیا اشاره کرد. معماری رومانسک در فرانسه، از اواخر قرن دهم آغاز شد و تا ظهور معماری گوتیک فرانسوی ادامه داشت. کلیسای سن سرنین و کلیسای سنت فرون از آثار مهم رومانسک در فرانسه محسوب می‌شوند.
سال های بین اواسط سدۀ دهم تا پایان سدۀ دوازدهم میلادی را دوران Romanesque نامگذاری کرده‌اند. سبک رومانسک اساساً مربوط به معماری است اما در سایر هنرها نیز به چشم می‌خورد. از میان تمام جنبش‌های بزرگ معماری که از دوران باستان سراسر اروپا را دربرگرفت، رمانسک اولین سبک معماری بود که پس از سقوط رومیان پدیدار شد. هنگامی که امپراتوری روم غربی در قرن پنجم سقوط کرد، در حدود صد سال، افول قابل توجهی در پروژه های ساختمانی رخ داد. اما در پایان این دوره که امروزه به عنوان عصر تاریک شناخته می‌شود، سبک جدیدی از معماری پدیدار شد و این همان سبک معماری رومانسک است. معماری رمانسک با تأثیر عمدتاً رومی آن شناخته و تعریف می‌شود. کلیساهای رومانسک به سبک باسیلیکا و کلیساهایی که قبل از سقوط امپراتوری روم بنا شده بودند، ساخته شد.
معماری و هنر رومانسک که به طور گسترده وام دار هنر و معماری روم باستان بود، از سال 500 تا 1200 پس از میلاد در سراسر اروپا استفاده شد. به طوری که می‌توان گفت، معماری رومانسک، سبک غالب ساختمان سازی در اروپا، تقریباً پس از سقوط امپراتوری روم در قرن پنجم تا آغاز عصر گوتیک در قرن سیزدهم بود. سبک رومانسک که از ساختارهای مذهبی مانند کلیساها، صومعه‌ها و خانقاه‌ها شکل گرفت و در نهایت تقریباً در همه انواع ساختمان‌ها گسترش یافت. قرون تاریک و اوایل قرون وسطی، عمده ترین دوره‌هایی بودند که به شدت از این سبک استفاده کردند.
معماری رومانسک با وام گرفتن از اشکال قدیمی‌تر ساختمان‌های رومی، طی سده های 10 تا پایان 12 میلادی و مدت‌ها قبل از ورود به عصر گوتیک، به سبک غالب ساختمان در اروپای غربی تبدیل شد. در سرتاسر مناطقی که بخشی از امپراتوری روم باستان بودند، ویرانه‌های قنات‌ها و ساختمان‌های رومی وجود داشت که در اکثر آن ها، طاق‌هایی به عنوان بخشی از معماری نمود داشت.
در سال 800 میلادی، شارلمانی به عنوان امپراتور روم مقدس تاج گذاری کرد. بقایای تمدن روم در سراسر اروپا دیده می شد و افسانه های امپراتوری بزرگ در طول نسل ها پس از سقوط روم در قرن پنجم، منتقل می‌شد. بنابراین هنگامی که شارلمانی می‌خواست امپراتوری خود را متحد و سلطنت خود را تأیید کند، شروع به ساختن کلیساهایی به سبک رومی کرد – به ویژه سبک روم مسیحی در روزگار کنستانتین، اولین امپراتور مسیحی روم.
پس از حدود دویست سال وقفه بدون هیچ پروژه ساختمانی بزرگی، معماران زمان شارلمانی به سیستم قوسی یا طاقدار که در بناهای رومی مسیحی دیده می شد، به عنوان یک الگو نگاه کردند. این یک سیستم، منطقی از تنش‌ها و تکیه گاه ها است که نسبتاً به راحتی برای سازه های بزرگ مهندسی شد و استفاده از آن در دروازه‌ها، کلیساها و صومعه ها در اروپا آغاز گردید.
این نمونه‌های اولیه را می‌توان پیش از رومانسک نامید، زیرا پس از یک جهش کوتاه رشد، توسعه معماری دوباره از بین رفت! اما در نهایت، با توسعه دانش، ساختمان‌ها بزرگ تر و با ابهت تر شدند. به این ترتیب، نمونه هایی از کلیساهای محکم، عظیم و چشمگیر رومانسک بنا شد که اغلب هنوز هم بزرگترین سازه ها در بسیاری از شهرهای اروپا محسوب می‌شوند.
یک سوم پایانی قرن یازدهم، دوره رومانسک متأخر است. در این دوره، تکنیک‌های ساختمانی روی کار آمد و دو طرح جدید رایج شد. اولین مورد طرح بندیکتین بود که در کلیسای کلونی و سایر صومعه های جدید بندیکتین استفاده شد. کلیساها دارای سه شبستان، با یک عرض در محل تقاطع، و ردیف نمازخانه‌های کوچک در دو طرف اپسیس در انتهای شرقی بود. مورد دیگر، یک طرح اصلاح شده در کلیساهای جدیدتر بود که برای پذیرایی از زائرانی که به عبادتگاه های اسپانیا سفر می‌کردند، طراحی شده بود. نتیجۀ روی کار آمد این تکنیک‌ها و طرح های جدید، این بود که کلیساها بلندتر و وسیع‌تر ساخته شد.
معماری رومانسک در فرانسه، در اواخر قرن دهم (آغاز قرن یازدهم) ظاهر شد. زیرا این زمان در فرانسه مصادف بود با توسعه جامعه فئودالی و ظهور و گسترش نظام های رهبانی، به ویژه بندیکتین ها، که بسیاری از صومعه ها و کلیساهای مهم را ساختند. سبک معماری رومانسکی تا زمان ظهور معماری گوتیک فرانسوی در ایل دو فرانس (بین سال‌های 1140 و 1150) بر معماری مذهبی تسلط داشت. به این ترتیب، رومانسک در جنوب فرانسه تا کاتالونیا و اسپانیا و سپس در شمال تا دره رود رون (Rhône river) گسترش یافت.
رومانسک در کشورهای مختلف، به شیوه های خاصی رشد پیدا کرد. شیوه گرایی رومانسک در فرانسه با ساخت کلیساهایی از جمله کلیسای سن سرنین، کلیسای سنت فرون واقع در پریگ از شهرهای ایالت اکویین پا به عرصه نهاد. از این میان می‌توان بین کلیساهای سنت اتین واقع در کائن نرماندی و بنای کلونی در بورگوندی عناصر مشترکی یافت؛ اما تفاوت‌ها شان بیشتر است. قسمتی از این اختلافات محلی، مربوط به معماری فئودالیسم است. گرچه خانواده های بزرگ اشرافی، رعیت ها را مدیون خود می‌دانند و خود نیز لاجرم در در مقابل گرفتن زمین از پادشاه مدیون او می‌شوند اما می‌دانیم قبل از غلبه انگلستان بر نرماندی، نیز قدرت در دست دوک های نرماندی، دوک های بورگوندی یا کنت های تولوز بود. همین امر آنها را قادر می‌ساخت تا در برابر قدرت پادشاه به طور دلخواه مقاومت و پایداری کنند و به آن بی اعتنا باشند.
هنر رومانسک در برخی کشورها نام دیگری دارد؛ به عنوان مثال، رومانسک در ایتالیا “لومبارد” نام دارد. در بریتانیا نیز سبک رومانسک به «نورمن» معروف شد. نورمن ها نوادگان اسکاندیناوی یا مردان شمالی (وایکینگ ها) بودند که بیش از یک قرن قبل، از نرماندی در شمال فرانسه، به بریتانیا حمله کرده بودند.کلیساهای دورهام، گلاستر (Gloucester) و ساوتول مینستر نمونه های عالی از کلیساهایی هستند که در بریتانیا به سبک نورمن یا همان رومانسک ساخته شدند. این تنوعات و تفاوت های سبکی رومانسک بازتاب در هم شکسته شدن وحدت و نفوذ روم در اروپا است. پس از استقرار بربرها در اروپا، وحدت رومی در هم شکست. این مردم در طول دورانی که به دوران تاریکی و تهی مرسوم است و از حدود سال 500 میلادی تا 1000 میلادی طول کشید، تنوع یافتند و گونه گونه شدند و از آن میان زبان ایتالیایی، فرانسوی یا اسپانیولی که از لاتین ریشه گرفتند و به تدریج به ظهور رسید.
سبک معماری رومانسکی سه چیز را از معماری رومی اقتباس کرد:
همانطور که قبلا هم بیان شد، معماری Romanesque ترکیبی از ویژگی‌های ساختمان‌های روم باستان و بیزانس و دیگر سنت‌های محلی را در خود جای داده است. تا حد زیادی، غالب ترین ویژگی در معماري رومانسک، طاق گرد (round arch) است. طاق گرد که به آن طاق رومی (Roman Arch) نیز گفته می شود، در آغاز قرون وسطی صدها سال در معماری، به ویژه در معماری روم باستان استفاده شده بود. در تصویر زیر،کل نمای غربی صومعه ماریا لاخ (Maria Laach Abbey) در آلمان را می‌بینید که با اشکال مختلف یک طاق گرد تزئین شده است.
علاوه بر طاق گرد، معماری رومانسک ویژگی های دیگری هم دارد که در ادامه معرفی و توضیح داده شده است.
به طور کلی معماری رومانسک پر از ساختمان های تنومند، حجیم، سنگین و محکم است! زیرا دیوار این ساختمان ها ضخیم در نظر گرفته و ساخته می‌شد. پنجره های روی دیوارها نیز کوچک و ضخیم در نظر گرفته می‌شد تا بتواند وزن سقف را تحمل کند. کل نمای بیرونی کلیسای جامع پیزا نشان می‌دهد که چگونه دیدنی‌ترین و چشمگیرترین ساختمان های رومانسک اینگونه ساخته شده‌اند. بعدها در تاریخ معماری، Flying Buttress به معماران اجازه داد تا ساختمان های بلندتر با دیوارهای پر از پنجره های بزرگ بسازند – که پایه و اساس سبک گوتیک شد. در و پنجره ای که داخل دیوار ضخیم قرار دارند، زیر سطح عریضی دارند. در معماری بیزانس، این سطح عریض زمینه خوبی برای کاشی کاری بود.
ساختمان رومانسکی می‌بایست دقیق و مستحکم اجرا می‌شد. همچنین باید با داربست چوبی از سطح زمین تقویت می‌گردید. تمایل برای کم حجم و سبک‌تر کردن الوار متمرکز، عامل اصلی در پیشرفت و گسترش این سبک بود. در رمانسک اولیه، سقف و طاق اغلب از چوب ساخته می‌شد؛ گویی معماران کاملاً درک نمی‌کردند که چگونه دو طرف ساختمان را با استفاده از سنگ بپوشانند، که باعث ایجاد فشار به بیرون و فشار بر روی دیوارهای جانبی گردد. اما طولی نکشید که پیشرفت هایی صورت گرفت. به تدریج، سقف ها از طاق‌های بشکه‌ای (طاق‌های سقفی ساده و نیم‌دایره) به طاق‌کاری متقاطع منتهی شد. بخش مرکزی کلیساها معمولاً با طاق‌های بشکه‌ای پوشیده می‌شد. در تقاطع دو طاق بشکه ای، از گنبد دو طاقه استفاده گشت و طاق‌ها توسط ستون‌های عظیم پشتیبانی می‌شدند.
گاه طاق به صورت طاق های گروهی ساخته می‌شد که در این صورت، پایین‌ترین یا داخلی‌ترین طاق نیازمند تقویت تمرکز بار بود و معماری رمانسک تا جایی پیش رفت که همۀ این چالش ها را بر طرف کرد.
تزئینات کم و فقدان جزئیات در تزئیات، از دیگر ویژگی های سبک معماری رومانسک است. در این شیوه، تزئینات بنا به صورت شیار، گچ بری، قالب زنی و قلم زنی بوده است. گچ بُری‌ها طی قرن های 13 و 14 غنی‌تر شد و طاق‌ها نیز پیچیده تر و پیشرفته تر شدند. با این حال، کلیساهای رومانسک در مقایسه با کلیساهایی که در عصر گوتیک ساخته شد، تزئیات چندانی ندارند.
به استثنای چند مورد، بیشتر ساختمان‌های رومانسکی فاقد تزئینات هستند و فقط در چند نقطه مجزا سنگ‌کاری پیچیده دارند. نبود جزئیات در تزئینات، به ویژه در اوایل عصر رومانسک، قبل از سال 1000 میلادی، آشکار است. صومعه ویزلای در فرانسه در اوایل دهه 1100 ساخته شده است، اما در آن از عناصر مجسمه‌ای، به ویژه در سرستون ستون‌ها کار شده است.
وجود دیوارهای ضخیم در سبک معماری رومانسک، وجود سیستم پشتیبان را لازم کرد. زیرا یک پشتیبان محکم سنگی فشارهای افقی وارد را تحمل می‌کند. طاق های ضربی و راهروهای جانبی نیز فشار را به طرف بیرون (خارج) وارد می آورند و هدایت می‌کردند و یک پشتیبان کوچکتر برای مقاومت در برابر این فشارها محسوب می‌شدند. خود طاق های اصلی یعنی طاق های بشکه ای نیز توسط ستون‌های بزرگ پشتیبانی می‌شدند.
رومانسک دوران بزرگ کلیسا است. حاکمیت کلیسا و اندیشه‌های مسیحی طی دوران قرون وسطی در قسمتی از غرب که قبلا به وسیلۀ امپراطوری روم اشغال شده بود، تا اندازه‌ای جای گرفت. ازاین رو، بیشتر نمونه بناهای چشمگیر و بزرگ معماري رومانسک، کلیساها هستند. در ادامه، مهمترین و معروف ترین نمونه آثار معماری رومانسک معرفی و توضیح داده شده است.
کلیسای جامع دورهام یک ساختمان نورمنی (رومانسکی) است که بین سال‌های 1093 تا 1133 ساخته شد. ارزش معماری دورهام در این واقعیت نهفته است که قدیمی‌ترین بنای باقی مانده با سقف طاقدار سنگی در چنین مقیاس بزرگی است. شاید امروزه این امر قابل توجه به نظر نرسد، اما توسعه دانش ساخت سقف ساختمان‌های بزرگ با سنگ به جای چوب، مسیر معماری اروپایی را از آن زمان به بعد شکل داد.
ارزش دیگر کلیسای جامع دورهام به این دلیل است که معماری نورمن آن تا حد زیادی دست نخورده باقی مانده است – با وجود افزودن دو کلیسای کوچک و یک برج مرکزی که بعداً اضافه شد. دورهام یک کلیسای جامع بسیار قدیمی اما زنده است. از زمان ساخت اولیه آن یعنی 900 سال پیش، بطور مداوم مورد استفاده است. بسیاری دیگر از ساختمان‌های مهم نورمن در بریتانیا به طور قابل توجهی اصلاح شدند. به این ترتیب، کلیسای جامع دورهام، هم به عنوان نمونه ای از معماری رومانسک و هم به عنوان یکی از بزرگترین کلیساهای جامع جهان شناخته می‌شود. دورهام یک مکان عبادی است و همچنین یک جاذبه مهم برای بازدیدکنندگان محسوب می‌شود.
کلیسای جامع گلاستر در کشور انگلستان در نزدیکی رودخانه سورن واقع شده است. سنگ بنای این کلیسا توسط ابوت سرلو (Abbot Serlo) در سال 1089 گذاشته شد. این سازه در سال1541 توسط هنری هشتم دوباره به عنوان یک کلیسای جامع تأسیس شد. طی سال های1735–1752 مارتین بنسون، اسقف گلاستر، تغییرات اساسی بر روی این کلیسای جامع انجام داد. در سال های1847-1873 زمان کار مرمت گسترده ویکتوریایی بود. در کلیسای جامع گلاستر، دکوراسیون اغلب بسیار ساده است و بجای الگوهای گل یا منحنی، از شکل های هندسی مثل مربع، لوزی، شِورون و زیکزاک استفاده شده است. در این کلیسا، 269 پله پیچ در پیچ قرون وسطایی وجود دارد.÷
طاق‌هایی که شبستان‌های این کلیساها را مشخص می‌کنند، از نظر هندسی منطقی هستند. با یک نگاه می‌توانید اشکال تکرار شونده و تناسباتی را که برای یک ساختار عظیم و سنگین معنا می‌کنند، ببینید. یک راهروی بزرگ در سطح زمین وجود دارد که از پایه ها یا ستون‌های حجیم تشکیل شده است. در بالای این طاق، سطح دوم از طاق های کوچکتر، اغلب به صورت جفت با ستونی بین این دو قرار دارد. سطح بالاتر بعدی مجدداً به نسبت کوچکتر بود و با کاهش جرم ساختمان، کاهش منطقی عناصر ساختاری را ایجاد کرد.
کلیسای جامع پیزا در شهر توسکانی ایتالیا، ممکن است به دلیل برج کج خود شناخته شود، اما یکی از بزرگترین نمونه های معماری رومانسک در دنیا است. کلیسای جامع پیزا، تعمیدگاه و برج ناقوس همه با سنگ مرمر سفید ساخته شده اند. سنگ کاری هندسی و بسیاری از عناصر استاندارد معماري رومانسک را می‌توانیم در بخش جلویی این کلیسا ببینیم. نمای بیرونی کلیسا دارای پنجره های زیادی است، اما همه آنها کوچک هستند و نور طبیعی زیادی را برای داخل سازه تأمین نمی‌کنند. سقف کلیسای جامع پیزا تنها توسط دیوارها نگه داشته شده است و به همین دلیل است که دیوارها باید ضخیم و محکم ساخته می‌شد و فقط بازشوهای کوچکی برای پنجره‌ها در نظر می گرفتند.
فضای داخلی کلیسای جامع پیزا ترکیبی از چند سبک مختلف را نشان می‌دهد. طاق‌ها و ستون‌ها همگی به سبک رومانسک است و قدمت آنها مربوط به ساخت اولیه کلیسای جامع (بین سال‌های 1063-109) می باشد. تزئینات طلایی سقف، بعدها در قرن هفدهم اضافه شد. برج کج پیزا و کلیسای جامع پیزا به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده اند هر ساله میلیون‌ها بازدیدکننده دارند.
کلیسای جامع مون رئاله در شهر سیسیل ایتالیا واقع شده است. این کلیسا درست خارج از پالرمو پایتخت سیسیل واقع شده است و به عنوان یکی از بزرگترین کلیساهای جزیره در نظر گرفته می‌شود. کار ساخت آن در سال 1172 آغاز شد. همانند سایر کلیساهای سیسیل، کلیسای جامع Monreale نیز توسط نورمن ها ساخته شد. از این رو، بیشتر معماری آن نورمن است (معماری رومانسک)؛ اگرچه بعدها اضافات مختلفی به دیگر سبک های معماری نیز به آن اضافه شد. این کلیسا به خاطر کاشی کاری‌های بیزانسی خود مشهور است و در فهرست یونسکو است ثبت شده است. ساخت این کاشی‌ها برای نورمن‌ها هزینه هنگفتی را در بر داشت. کاشی‌ها با تکه‌هایی از طلای واقعی و توسط صنعتگران بیزانسی ساخته می‌شد.
یکی دیگر از کلیساهای زیبای سبک رومانسک، کلیسای سان مینیاتو آل مونته در شهر فلورانس ایتالیا است. کار ساخت این کلیسا در سال 1013 آغاز شد و امروزه تقریباً به همان شکلی است که در قرن یازدهم ساخته شده بود. این کلیسا دارای سقف چوبی است که ماده اصلی مورد استفاده برای سقف ساختمان‌های رومانسک اولیه بود. سنگ مرمر سفید و سبز در نمای بیرونی، زیبایی خاصی به ظاهر کلیسا بخشیده است. داخل کلیسا نیز با سنگ مرمر، سنگ کاری شده است و با همان سنگ هایی که در نمای بیرون استفاده شده است، کار شده. تیرها و تیرچه‌ها همگی با طرح های هندسی نقاشی شده تزئین شده‌اند. سان مینیاتو آل مونته هنوز هم اثری منحصر به فرد از معماری رومانسک در شهری است که بیشتر به خاطر ساختمان های رنسانس خود شهرت دارد!
کلیسای جامع لوند، تنها نمونه آثار به سبک معماری رومانسک در سوئد است. این کلیسای 902 ساله، در اوایل قرن دوازدهم ساخته شده و یکی از قدیمی‌ترین ساختمان‌های سنگی در سوئد است که تا کنون باقی مانده است. لوند در جنوب سوئد واقع شده است. در زمان ساخت، توسط دانمارکی ها اداره می‌شد، بنابراین از نظر فنی می‌توان آن را اثری از معماری رومانسک دانمارکی دانست. کلیسای جامع لوند به‌طور مشخصی تاریک و رومانسکی است و تنها پنجره‌های کوچکی دارد که اجازه تابش آفتاب را می‌دهد. برج های این کلیسای جامع 55 متر ارتفاع دارد. در این کلیسا سرداب هایی (دخمه) وجود دارد تأثیرات نرماندی و جنوب انگلستان را آشکار می‌کنند. قدمت این سرداب‌ها به سال 1123 بعد از میلاد برمی‌گردد. امروزه از کلیسای جامع لوند بلکه برای برگزاری کنسرت و مراسم دانشجویان دکترا دانشگاه لوند استفاده می‌شود.
ابی ماریا مالاخ یا صومعه مریم مقدس، یک صومعه در راینلاند – فالتز آلمان است. ساخت این صومعه در سال 1093 توسط کنت پالاتین هاینریش دوم لوکزامبورگ-گلایبرگ آغاز شد. در سال 1156 کلیسا توسط اسقف اعظم هیلین تریر تقدیس شد. خانقاه ها و صومعه ها، از جمله ثروتمندترین و قدرتمندترین تأسیسات قرون وسطایی بودند. طبیعتاً آن همه ثروت و قدرت اغلب منجر به معماری خارق العاده می شد. ابی ماریا لاخ یکی از منسجم‌ترین نمونه های معماری رومانسک در اروپا است. باسیلیکای این کلیسا، با شش برج آن، یک نمونه کمیاب از معماری رومانسک است، زیرا بیشتر بناهای رومانسکی معمولاً فقط دو یا سه برج دارند.
یک حیاط محصور تقریباً مربعی متعلق به قرن سیزدهم دارد. در دو طرف شبستان این کلیسا سه برج وجود دارد. در اواخر قرن دوازدهم، ساختمان‌های غربی و شرقی تکمیل شد. همانند بیشتر سازه‌های سبک رومانسکی، پنجره های صومعه مریم مقدس نیز نور چندانی را برای داخل کلیسا تأمین نمی‌کنند. ازاین رو، فضای داخلی کلیسا در هر زمانی از روز تاریک به نظر می‌رسد. نقاشی‌های دیواری قرن شانزدهمی و پنجره‌های شیشه‌ای رنگی دهه 1950، از دیگر ویژگی هایی است که صومعه مریم مقدس می‌توان دید.
کلیسای جامع تریر در راینلاند-فالتز، آلمان واقع شده است. این کلیسا، قدیمی‌ترین کلیسای آلمان و قدیمی‌ترین ساختمان آلمان است و در تاریخ 1700 ساله‌اش، هدف اصلی خود را به عنوان یک کلیسای اسقفی انجام داده و حفظ کرده است. از قدیمی ترین هسته ساختمانی آن (ساختمان مربع شکلِ مربوط به قرن چهارم) تا قرن بیست و یکم، می‌توان ردی از تمام مراحل تاریخ ساختمان، هنر و ایمان اروپا را در این سازه یافت. تاریخچه ساخت آن مربوط به قرن چهارم میلادی است. اکثر قسمت هایی که امروزه از این کلیسا می‌بینیم، مربوط به قرن یازدهم (از دهه‌های 1016-1041) است. کلیسای جامع تریر، به دلیل چندین برج خود مشهور است. این کلیسا در سال 1986 در فهرست میراث فرهنگی جهانی قرار داده شد.
آثار معماری رومانسک؛ کلیسای جامع تریر