تزئینات کاربندی در معماری تاق
در تزئینات معماری زیر تاق، خطوط منحنی شکلی ایجاد می‌شود که کار نام دارد. به عملِ بستنِ این کارها به یکدیگر در اصطلاح “کاربندی” گفته می‌شود. کاربندی به عنوان نوعی پوشش برای آسمانۀ فضاهای کاملاً بسته و همچنین فضاهایی که از یک سو باز هستند (مثل ایوان) اجرا می‌شود. در نتیجۀ بافته شدن کارها به یکدیگر، اجزا یا عناصری به وجود می‌آید. از اجزای کاربندی می‌توان به شاپرک، سنبوسه، پاباریک و خورشیدی اشاره کرد. در کار بندی‌ها، عضوی به نام عرقچین ایجاد می‌شود که در وسط تاق قرار می‌گیرد. کاربندی انواع مختلفی دارد، از جمله کاربندی اختری، کامل، نیم کار، قالب شاقولی و رسمی. تفاوت کاربندی با رسمی بندی این است که اولی یک پوشش تزئینی برای تاق است، اما رسمی بندی خودش نوعی تاق می‌باشد و علاوه بر جنبۀ تزئینی در ساختمان، خاصیت باربری نیز دارد. مهمترین کاربرد کار بندی استفاده از آن در نقش چپیره سازی در محل انتقال گنبد است.
کاربندی یک نوع پوشش تزئینی است که در زیر تاق ساختمان ها اجرا می‌شود. این پوشش تزئینی، از ترکیب تعدادی قوس و بعضاً ستاره به وجود می‌آید. به این قوس ها، در اصطلاح “کار” می‌گوییم. “کار” خطوط منحنی شکل به اندازه های مختلف است. کار جزء اصلی کاربندی است؛ همچنین بخشی از یک چفد محسوب می‌شود. بنابراین، در تعریف کاربندی می‌توانیم بگوییم که: پوششی برای تاق ساختمان است که از اجزا یا اندام‌هایی کوچک به نام کار تشکیل شده است. با قرار دادن عرقچین، می‌توان آن را به یک پوشش کامل تبدیل می‌شود. در تصویر زیر، تزئینات کار بندی تاق نشان داده شده است. در این تصویر، کارها با خطوط تیره تر مشخص شده و ما تعدادی از آن‌ها را با فلش نشان داده‌ایم.
کار بندی در نهایت مجموعه‌ای از شکل های هندسی و فضایی را ایجاد می‌کند و می‌تواند منجر به شکل گیری مقرنس، رسمی بندی، یزدی بندی و کاسه سازی شود. کار بندی را می‌توانیم در زمینه‌های مربع، مستطیل، دایره، هشت، نیم هشت، کشکولی، نگینی، هشت و نیم هشت اجرا کنیم. برای ترسیم کار بندی‌ها، به ویژه مقرنس، درک فضایی از احجام هندسی ضرورت دارد.
اجزای باربر کاربندی دارای باریکه تاق های پنهانی است که کارها یا عناصر غیر باربر شکلی به آن‌ها متصل می‌شوند. بنابراین، کارهایی که در نما دیده می‌شوند لزوماً نشان دهندۀ خطوط حرکت باریکه تاق های حمال نیست و گاهی تعداد زیادی از آن ها فقط جنبۀ شکلی دارند. کار بندی علاوه بر ایجاد زیبایی در سقف، عایق حرارت و صوت نیز محسوب می‌شود و این از مزیت های آن است.
خوب است بدانید تاق کاربندی ریشه ای تمام ایرانی دارد؛ به این معنا که این تاق در ایران متولد شده، رشد کرده و بزرگ شده، زندگی کرده و حضوری چند قرنه داشته است. اگر در کشورهای دیگر دیده شود، باید به جستجوی ریشه‌های آن در ایران پرداخت. تاق کار بندی در طراحی معماری زیر تاق بناهای ساختمانی برخی شهرها و کشورهای همسایه کنونی مانند سمرقند، بخارا، هرات، عراق، هند و غیره که زمانی بخشی از قلمروی فرهنگی ایران بزرگ بوده‌اند دیده می‌شود. اما آن را در کشورهای با سابقه دو هزار ساله مانند روم، نمی‌بینیم. زیرا شکل گیری سازه هایی مانند کاربندی، نیاز به تجربیات پیشین داشته تا بتواند چنین سازه پیچیده را شکل دهد. معماران باید بیندیشند، سازه‌ای را طراحی کنند، آن را شکل دهند و تجربه کنند تا به یک شکل و گونه‌ای قابل تکرار و تداوم در نیارش دست یابند.
کار و کاربندی در معماری تاق؛ تعدادی از کارها با فلش نشان داده شده است.
در نتیجه به هم بافته شدن کارها در پوشش کاربندی، در میان این کارهای متداخل، سطوحی به وجود می‌آید که اعضای کاربندی را شکل می‌دهد. معماران ایرانی برای این اعضا نامگذاری‌هایی داشته‌اند. در کار بندی‌های رسمی و نیم کار این اعضا به ترتیب از پایین به بالا عبارتند از:
در کاربندی، پیوندی نزدیک بین زمینه کار و دایرۀ محاطی یا محیطی وجود دارد. ضلع بلند زمینه و تقسیمات کمان های دایره در آن ضلع، مبنای شکل گیری خطوط هندسی است. بر اساس آن، عناصر کاربندی مانند پاباریک، شاپرک و سنبوسه به دست می‌آید. ترکیب کارها از پایین به بالا عناصری مانند سوسنی، شاپرک و سنبوسه ایجاد می‌کند. در وسط تاق نیز عرقچین قرار می‌گیرد. این‌ها عناصر خاص کار بندی هستند. تاق یا باریکه تاق گاهی هیچکدام از این عناصر را ندارد و تنها ترکیبی از چند باریکه تاق موازی و عمود بر هم و پوسته‌های بین آن‌ها است. در ادامه، تعریف هر یک از اجزای کاربندی ارائه شده است.
عناصر و اجزای کاربندی
زیر هفتی، چفد یا قوس کاملی است که از آن به عنوان مبنای شکلی برای ایجاد کارها استفاده می‌کنند. کارهای کوچکتر بخشی از این زیرهفتی هستند.
در کاربندی های رسمی کشیده، برای رساندن کارها به شمسۀ وسط در زمینه کاربندی، به یک اندام واسطه‌ای نیاز است که روی آن، کارهای یک پا و دو پا در هوا جای می‌گیرند. به این عضو سوسنی می‌گویند.
عضوی کشیده و لوزی شکل با دو ضلع بلند و دو ضلع کوتاه است که در گوشه‌های پایین کار بندی جای دارد.
به لوزی‌های کوچکی که ضلع های آن نسبت به محور طولی شکل متقارن دارند، شاپرک گفته می‌شود. شاپرک‌ها می‌توانند در چند ردیف روی هم تکرار شوند.
در فاصلۀ بین دو ضلع شاپرک و قاعدۀ عرقچین، یک مثلث ساخته می‌شود که به آن سنبوسه می‌گوییم.
از ترکیب سنبوسه ها در زیر عرقچین، شمسه ایجاد می‌شود. شمسه شبیه به خورشید است و به همین دلیل، به این نام نامگذاری شده است.
بر روی خورشیدی کاربندی، پوششی ایجاد می‌شود که عرقچین نام دارد. این پوشش می‌تواند ساده و یا ترک دار باشد.
بجز زیر هفتی و عرقچین، سایر اجزای کاربندی که در بالا معرفی شد، با حرکت کار در فضا شکل می‌گیرند.
همانطور که در بالا نیز گفته شد، کار پایۀ کار بندی است و از ترکیب آن است که کار بندی ایجاد می‌شود. کار انواع مختلفی دارد که عبارتند از:
هر دو نوع کار، از نظر شکلی، بخش‌هایی از یک چفد هستند و زیر هفتی نمونه کامل این چفد است.
کاربندی را می‌توان از چند لحاظ دسته بندی کرد و در انواع زیر قرار داد:
الف- انواع کاربندی بر اساس شکل و نوع فضایی که پوشانده می‌شود: کاربندی کامل و نیم کار.
ب- انواع کاربندی بر اساس نحوۀ قرار گیری کارها در فضا: قالب شاقولی و قالب سر سفت.
ج- انواع کاربندی بر اساس شکل: رسمی و اختری
اگر کاربندی در زمینه زیر انجام شود، از نوع کامل است:
اگر کاربندی در فضاهایی انجام شود که از یک سو باز هستند، از نوع نیم کار است. از جمله این فضاها می‌توان به ایوان و ایوانچه اشاره کرد. نیم کارها بر سه نوع هستند که عبارتند از:
نامگذاری این سه دسته بندی، بر اساس نسبت اضلاع فضایی که پوشانده می‌شود صورت گرفته است.
انواع کاربندی طاق؛ کاربندی نیم کار
نحوه قرار گیری کارها نسبت به سطح افق، هم در روش اجرای کاربندی تأثیر می‌گذارد و هم باعث تنوع شکلی می‌شود. همانطور که بیان شد، کار یک قطعه از کار بندی است که در ظاهر، یک چفد کامل و یا بخشی از یک چفد است. هر چفد یک تیزه و دو پاکار دارد. اگر تصویر تیزه و دو پا کار این چفد در طول یک امتداد عمودی قرار گیرند، به آن شاقولی می‌گوییم. در کاربندی قالب شاقولی تمام کارها مانند زیر هفتی، کار یک پا در هوا و کار دو پا در هوا شاقولی می‌باشند و روی نقشه آن‌ها را به صورت خط مستقیم می‌بینیم.
یکی از ویژگی های کاربندی قالب شاقولی، اندازۀ قطر خورشیدی (شمسه) آن است. دهانه این اندام کاربندی‌های قالب شاقولی، به اندازۀ دو تویزۀ اصلی، رو به روی هم در عرض کار است. به عبارت دیگر، محیط شمسه مماس بر دو تویزه اصلی موازی هم سازه اصلی فضای آن می‌باشد. در شکل زیر برای کاربندی قالب شاقولی، یک صفحۀ عمود نشان داده شده است. این صفحه کاملاً مماس با چفد اصلی است و اگر این صفحه در هر جای کار بندی قرار گیرد، کارها بر آن مماس خواهند بود.
انواع کاربندی؛ کاربندی قالب شاقولی
کاربندی قالب سر سفت، به نحوی بر صفحۀ افق قرار می‌گیرد که تصویر تیزه چفد و دو پار کار، در طول یک خط راست نیستند؛ بلکه یک خط شکسته را شکل می‌دهند. تیزه کارها مایل به مرکز تاق است. بنابراین، اگر از زیر به کاربندی قالب سر سفت نگاه کنیم، یک خورشید مرکزی کوچکتر از دهانه بین دو تویزه موازی کاربندی است.
اجرای کاربندی های قالب سر سفت پیچیدگی های خاص خود را دارد. زیرا در این کاربندی ها شمسه کوچکتر می‌شود. علت این است که با مایل کردن تیزۀ کارها، نیاز به تکیه گاهی در مرکز (خورشیدی) کار است. برای رفع این مشکل چند را حل وجود دارد:
انواع کاربندی؛ کاربندی قالب سر سفت
کار بندی را می‌توان بر اساس شکل نیز دسته بندی کرد. یکی از عواملی که باعث ایجاد این دسته بندی می‌شود، تناسب زمینه (نسبت اضلاع زمینه) است. انواع کاربندی بر اساس شکل عبارتند از:
به کار بندی‌هایی گه در سطح مستطیل، به ویژه مستطیل های کشیده اجرا می‌شوند، کاربندی رسمی می‌گوییم. در این حالت، برای رساندن کارها به خورشیدی میانی، سوسنی یا سینه باز در دو ضلع کوچک مستطیل شکل می‌گیرد. رسمی ها به دو روش شاقولی و قالب سر سفت اجرا می‌شوند.
اگر کار بندی در زمینه هشت وجهی اجرا گردد، به آن گسترش رسمی می‌گوییم. به طور دقیق‌تر، گسترش رسمی هنگامی است که دو کاربندی رسمی همدیگر را به صورت عمودی قطع می‌کنند.
اگر دو رسمی در یک سطح چهار گوش استفاده شود، به آن پرور کردن رسمی می‌گوییم. برای این کار، در میان زمینه، یک رسمی کامل اجرا می‌شود و چون طول زمینه کشیده است -گاهی این کشیدگی به اندازۀ دو برابر زمینه میانی است- یک کاربندی رسمی دیگر را در دو سوی کاربندی میانی اجرا می‌کنند. نتیجه کار پوشش، کاربندی است که نیمی از رسمی در یک سو و نیم دیگر، در دو سوی دیگر قرار دارد و یک کار بندی نیز در بخش میانی دیده می‌شود (بزرگمهری، 1360)
اختری نوع دیگری از کار بندی است که بیشتر در زمینه های مربع و نزدیک به مربع مشاهده می‌شود. روش ترسیم کاربندی اختری ساده تر از کاربندی رسمی است. اختری به دو شکل پیوسته و گسیخته کار می‌شود.
برای تبدیل هشت وجهی زیر گنبد به تعداد اضلاع بیشتر و رساندن آن به سطح دایره از کار بندی هم بهره گرفته می‌شود که یکی از رایج ترین آن‌ها کاربندی اختری 24 است. در ظاهر کار، در هر ضلع هشت وجهی دو شاپرک دیده می‌شود که با 8 تیزه چفدهای زیر گنبد یک 24 ضلعی را می‌سازد. خوب است بدانید که از اختری 12 نیز به عنوان یکی از روش‌های گوشه سازی تاق کلنبو استفاده می‌شود.
یکی از مهمترین کاربردهای کاربندی در معماری ایرانی، استفاده آن در محل انتقال گنبد و در نقش چپیره سازی است. کار بندی در چپیره سازی به دو صورت شکنج و گوشه‌سازی قابل استفاده است. مهمترین تفاوت این دو حالت در ارتفاع چپیره‌سازی است.
در حالت گوشه سازی، غالباً انتقال زمینه بدون افزایش ارتفاع گنبد صورت می‌گیرد. به این ترتیب، در زیر گنبد چنبره ایجاد نمی‌شود و ارتفاع چپیره‌سازی در حداقل میزان خود خواهد بود.
در حالت شکنج، بر روی تاق‌بندی کار بندی می‌شود و ارتفاع گنبد را بیشتر می‌کند. نمونه بارز کار بندی در نقش شکنج را می‌توان در گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان دید.
کاربندی نوعی پوشش است که در تاق ها اجرا می‌شود و بیشتر جنبه تزئینی دارد. اما رسمی بندی نه یک عنصر تزئینی صرف، بلکه بخشی از سازه و باربر نیز است. رسمی بندی خود نوعی تاق است که از تقاطع قوس هایی که از پای کار شروع و به شمسۀ بالا منتهی می‌شوند، به وجود می‌آید. با این کار می‌توان چهار تاقی ها را به چشمۀ 12، 16، 18، 24 و غیره تبدیل کرد و در نهایت به دایرۀ شمسه رساند که گنبد روی آن قرار می‌گیرد. شکل‌های رسمی عبارتند از فیل گوش، ترنج، سوسنی، پاباریک و شمسه که شباهت هایی با آلت‌های گره نیز دارند. تقریباً از قرن سوم هجری نمونه‌هایی ساده از رسمی بندی را داریم. نمونه کامل رسمی بندی در گنبد مقصوره مسجد جامع نائین اجرا شده است.
منبع: معماری ایرانی- نیارش؛ تألیف غلامحسین معماریان، 1391