مهندس ناظر ساختمان کیست و چه وظایفی دارد؟

مهندس ناظر ساختمان شخصی است که از زمان صدور جواز ساخت ساختمان، موظف است بطور مستمر بر پروسه ساخت نظارت کند و در هر مرحله از ساخت، از چگونگی روند پروژه، گزارش تهیه کند. پروژه‌های ساختمانی در حال ساخت، اغلب توسط چهار ناظر از رشته‌های عمران، معماری، برق و مکانیک مورد نظارت قرار می‌گیرد. نظارت پنج ناظره (نقشه بردار) و تک ناظره نیز وجود دارد. بنابراین، انواع مهندس ناظر ساختمان شامل مهندس عمران، معماری، برق، مکانیک و نقشه بردار است. از بین دو ناظر معماری یا عمران، یک ناظر هماهنگ کننده انتخاب می‌شود. ناظرها توسط سازمان نظام مهندسی تعیین می‌گردند. وظیفه هماهنگ کننده، علاوه بر نظارت در حیطۀ تخصصی خود، هماهنگی بین مالک و سایر ناظرین است. کنترل سطح اشغال و کدهای ارتفاعی سازه، از وظایف ناظران عمران و معماری است. تجهیز چاه ارت و روند لوله کشی‌های ساختمان نیز به ترتیب از وظایف ناظران برق و مکانیک است.

مهندس ناظر کیست؟

به شخصی که در یکی از رشته‌های عمران، معماری، برق، مکانیک و نقشه برداری تحصیل کرده و از طرف وزارت راه و شهرسازی دارای پروانه اشتغال در زمینه نظارت بر اجرای عملیات ساختمانی است، مهندس ناظر ساختمان گفته می‌شود. این شخص می‌تواند به صورت حقیقی و یا حقوقی و پیمانی و یا استخدامی در امر نظارت فعالیت کند. از زمانی که مجوز ساخت برای ساخت یک ساختمان داده می‌شود، کار و مسئولیت مهندسین ناظر آغاز می‌شود. بنابراین، مسئولیت ناظر یا ناظران ساختمان، تنها به زمان ساخت و ساز محدود نمی‌شود و این مسئولیت، پیش از آغاز ساخت یا تخریب سازه آغاز می‌گردد. حتی پس از اتمام ساخت ساختمان، مواردی مانند تخلفات جزئی و مغایرت‌ها می‌بایست توسط ناظر پروژه پیگیری شود.

سازمان نظام مهندسی استان‌ها مسئول تعیین ناظران ساختمان‌ها هستند. این سازمان، ناظران را به صاحب کار، شهرداری و مجری ساختمان معرفی می‌کند. در اغلب شهرهای کشور ما، برای پروژه‌های ساختمانی چهار ناظر تعیین می‌شود (عمران، معماری، برق و مکانیک). اما در بعضی استان‌ها نظارت‌ها به صورت تک ناظره و در معدودی از شهرها نیز پنج ناظره (ناظر نقشه بردار) است.

انواع مهندس ناظر ساختمان

نظارت صحیح مهندسانی که بر نظارت ساخت ساختمان نقش دارند، تأثیر مهم و مستقیم بر کیفیت ساختمان‌ها دارد. قوانین و بند و تبصره های زیادی وجود دارد که اجرای صحیح و دقیق هر کدام مستلزم یک نظارت کننده با تخصص مرتبط با ساختمان سازی است. از این رو، اغلب لازم است تعدادی متخصص از چند رشته مختلف بر امر نظارت دخیل باشند. بنابراین، انواع مهندس ناظر عبارتند از:

1. مهندس عمران
2. مهندس معماری
3. مهندس برق
4. مهندس مکانیک
5. مهندس نقشه بردار (این مورد در برخی استان‌ها توسط سازمان نظام مهندسی تعیین می‌شود).

برای هر پروژۀ ساختمانی در حال ساخت، یک مهندس ناظر هماهنگ کننده تعیین می‌شود که در همین مطلب دربارۀ آن توضیح داده‌ایم.

انواع مهندس ناظر ساختمان به لحاظ نحوۀ فعالیت

هر یک از ناظران بالا، به لحاظ نحوۀ فعالیت می‌توانند در دو حالت حقیقی و حقوقی کار کنند. از این لحاظ، در یک دسته بندی کلی، انواع مهندس ناظر را می‌توان در دو جایگاه زیر قرار داد:

1. ناظر حقیقی
2. ناظر حقوقی

مهندس ناظر حقیقی، شخصاً از پروانه نظام مهندسی خود کسب درآمد می‌نماید و خود بر روند اجرای پروژه نظارت می‌کند. در حالت حقوقی، ناظر یک مجموعه یا شرکت است و پروژه توسط یک یا تعدادی از مهندسان آن شرکت نظارت می‌گردد.

در ادامه مطلب، برخی از مهمترین وظایف هر یک از مهندسان ناظر ساختمان، به تفکیک رشته و تخصص آن‌ها بیان شده است. لازم به ذکر است که برخی از وظایف که در زیرگروه و تخصص یک ناظر خاص بیان شده، فقط به او محدود نمی‌شود و ممکن است با ناظر دیگر مشترک باشد. به عنوان مثال، نصب دستگاه اعلام خطر نشت گاز در موتورخانه، مستلزم همکاری مشترک و نزدیک مهندسان برق و مکانیک است.

وظایف مهندس ناظر عمران

• کنترل أخذ مجوزهای لازم توسط سازنده و مطالعۀ مندرجات آن‌ها.
• مطالعۀ گزارش ژئوتکنیک و شناسایی خاک و کسب اطلاعات لازم از آن برای کنترل اجرای ساختمان.
• کنترل کفایت اطلاعات و مشخصات فنی موجود در نقشه های مصوب سازه و گودبرداری.
• کنترل ابعاد فونداسیون.
• بررسی آرماتورهای انتظار ستون و دیوار حائل.
• بررسی آکس بندی صفحه ستون‌ها.
• کنترل ایمنی داربست در مرحلۀ شاسی کشی نما.
• کنترل اقدامات الزامی انجام شده توسط سازنده، قبل از تخریب ساختمان موجود.
• کنترل نحوۀ پیاده سازی نقشه فونداسیون و انطباق آن با نقشه های مصوب.
• کنترل مطابقت روش تخریب با الزامات موجود و رعایت تمهیدات لازم فنی و ایمنی قبل از شروع تخریب
• کنترل بررسی‌های صورت گرفته توسط سازنده در خصوص وضعیت ساختمان‌های مجاور، تأسیسات مجاور و تأسیسات شهری.
• کنترل بررسی‌های صورت گرفته توسط سازنده در خصوص خاک محل و انطباق آن با فرضیات مندرج در گزارش ژئوتکنیکی.
• شناسایی خاک و نقشه‌های مربوط و صدور دستور انجام آزمایش‌ها و بررسی‌های ژئوتکنیکی در صورت لزوم.
• کنترل رعایت انطباق روش کار اجرایی با نقشه ها و مشخصات فنی و الزامات مقررات ملی ساختمان در هنگام گودبرداری.

وظایف ناظر معمار

مهندسان معمار نیز همواره به عنوان یکی از ناظران ساخت پروژه‌های ساختمانی، حضور داشته و فعالیت‌ها و نظارت‌های خاص خود را دارند. برخی از وظایف آن‌ها به عنوان مهندس ناظر ساختمان در اینجا بیان شده است.

• کنترل سقف کاذب.
• کنترل حدود اربعه زمین و کنترل ابعاد باقی ماندۀ ملک.
• کنترل نقشه با مشخصاتی که در پروانه ساختمانی درج شده است.
• نظارت بر اجرای بنای در حال ساخت.
• عدم تداخل ستون های اصلی و المان‌های قائم سازه نگهبان.
• نظارت بر اجرای صحیح مصوبات کمیته نما؛ طرح و کیفیت اجرای کار می‌بایست مطابق با نقشه‌های مصوب پیش رود.
• کنترل ایمنی داربست در مرحله اجرای سنگ نما.
• کنترل شاقولی و تراز المان های قائم شاسی کشی.
• کنترل تمامی پیشامدگی‌های شاسی کشی و ابعاد و اندازه‌های باکس‌ها.
• کنترل مشخصات، استاندارد بلوک های مصرفی و ضخامت دیوار.
• کنترل دست انداز های ساختمان در حین ساخت و هنگام بهره برداری.

وظایف مشترک ناظر عمران و معماری

در کارهای مربوط به نظارت بر ساخت ساختمان، وظایفی وجود دارد که هم مهندس ناظر عمران مجاز به بررسی و کنترل آن هاست، هم مهندس معمار. برخی از این وظایف عبارتند از:

• کنترل ترازهای ارتفاعی
• کنترل جانمایی آسانسور و پله
• کنترل سطح اشغال
• کنترل جانمایی ستون ها

وظایف مهندس ناظر مکانیک

چگونگی روند لوله کشی‌های ساختمان، اعم از لوله کشی آب و گاز، توسط ناظر مکانیک نظارت می‌شود و باید مورد تأیید او قرار گیرد. او همچنین وظیفه کنترل اجرای سیستم های قطع کننده لرزه‌ای در تأسیسات مکانیکی را دارد. سایر وظایف مهندس مکانیک در نظارت ساختمان به شرح زیر است.

• بررسی کفایت اطلاعات موجود در نقشه‌های تأسیسات مکانیکی.
• کنترل وضعیت و موقعیت مکانی و ارتفاعی اجزای تأسیساتی در تمام مراحل اجرای ساختمان.
• کنترل نحوه اجرای کانال‌های کولر و نصب و راه‌اندازی کولرها.
• کنترل نحوه اجرای عناصر سیستم تهیه، توزیع و ذخیره‌سازی سوخت (گاز، گازوئیل، نفت) و رعایت الزامات مربوط.
• نصب سیستم استاندارد قطع کننده گاز در مسیر ورودی گاز شهری، در زمان زلزله.

مهندس ناظر برق و وظایف او

مهندسی که به عنوان ناظر برق ساختمان تعیین می‌شود لازم است قبل شروع عملیات ساخت و ساز، از محل پروژه دیدن کند. همچنین موظف است در مرحلۀ اجرای فونداسیون و در زمان اجرای سقف‌ها و ستون‌ها، از ساختمان بازدید به عمل آورد. در نهایت نیز در مرحلۀ نازک کاری و در زمان شروع کارهای اجرایی برق، حضور او الزامی است. در این حین، ناظر برق وظایف دیگری نیز دارد. برخی از این وظایف عبارتند از:

• کنترل همخوانی نقشه برق با سایر نقشه های ساختمان (معماری، سازه و مکانیک).
• بازدید از پروژه پس از سفیدکاری، کاشی کاری و پوشش کف.
• کنترل مسیر لوله کشی روی دیوارهای شیار زده شده.
• مشخص کردن خطوط تراز به منظور نصب کلید و پریز برق.
• ساپورت های لازم جهت لوله کشی برق در ساختمان هایی که از سیستم کناف استفاده می‌شود.

وظایف مهندس ناظر نقشه بردار

همانطور که قبلا بیان شد، مهندسان نقشه بردار در مورد پروژه‌های پنج ناظره و در صورت صلاح دید سازمان نظام مهندسی، در امر نظارت فعالیت خواهند داشت.

• مطابق ردیف 1، بند 1-2) جدول شماره 17 مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، مشخص کردن (پیاده سازی) محل دقیق ملک بر روی زمین، از وظایف مهندس نقشه بردار است.
• مطابق ردیف 1، بند 1-6) جدول شماره 17 مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، تعیین بر و کف و علامت گذاری تراز صفر ساختمان و ثبت آن در محل مناسب از وظایف مهندس نقشه بردار است.

وظایف مهندس نقشه بردار در برخی موراد مانند موارد زیر، با مهندس معمار یکسان است:

• کنترل بر و کف.
• پیشروی طولی و یا عرضی.
• کنترل شیب زمین.
• درز انقطاع.
• تطبیق تیپ نقشه ها با زمین.
• موقعیت چاله آسانسور.

مهندس ناظر هماهنگ کننده و وظایف او

از میان ناظران عمران، معماری، مکانیک، برق و نقشه بردار، فقط مهندس عمران و یا معماری می‌تواند به عنوان ناظر هماهنگ کننده انتخاب شود. طبق مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، ناظر هماهنگ کننده مسئول هماهنگی بین ناظرهای دیگر و ارائه گزارش خود و‌ آن‌ها به مرجع صدور پروانه ساختمان است. مرجع صدور پروانه ساختمان در شهرها، شهرداری‌ها و در روستاها بنیاد مسکن و یا دهیاری‌ها هستند. مسئولیت ناظر هماهنگ کننده بیشتر از سایر ناظرین است. او باید در هر مرحله از پیشروی پروژۀ ساخت ساختمان، گزارش ناظرهای دیگر را بگیرد و به شهرداری ارائه دهد. ناظر هماهنگ کننده حق ندارد تغییری در گزارش سایر مهندسان ناظر ایجاد کند. بنابراین، ناظر هماهنگ کننده تنها یک ناظر است؛ سرناظر نیست. او علاوه بر نظارت در حیطۀ کاری خود، باید تأییدیه ناظرهای دیگر را بگیرد و در نهایت، به شهرداری گزارش اتمام کار دهد.

وظایف مهندس ناظر هماهنگ کننده

ناظر هماهنگ کننده وظایفی دارد که بخشی از آن در اینجا بیان شده است. ناظر هماهنگ کننده اگر مهندس عمران است یا مهندس معمار، علاوه بر وظایف تخصصی خود، فقط مجاز است هماهنگی‌های حیطه خودش را انجام دهد و نباید کار خارج از صلاحیت کند. بسته به سنگینی تخلفات، ممکن است چند ماه و یا حتی چند سال از نظارت منع شود. مهندس ناظر هماهنگ کننده، باید قرداد نظارت را به امضای مالک و سایر ناظران برساند. او موظف است موارد زیر را کنترل کند.

• مذاکره با شما به عنوان صاحب کار و کسب اطلاع از برنامه‌های شما جهت اجرای ساختمان به اتفاق سایر مهندسان ناظر و مستندسازی آن.
• کنترل و حصول اطمینان از تهیه تابلو کارگاه ساختمان طبق نمونه ارائه شده و نصب آن در محل مناسب در تمام مدت اجرای کار.
• کنترل و حصول اطمینان از اجرای ساختمان توسط سازندۀ ذی صلاح مندرج در پروانه ساختمان.
• کنترل و حصول اطمینان از حضور و فعالیت رئیس کارگاه و مسئول ایمنی حسب الزام مقررات ملی ساختمان.
• کنترل و حصول اطمینان از وجود اسناد کارگاهی در محل کارگاه شامل نسخه‌ای از نقشه‌های مصوب و پروانه ساختمان.

وظایف ناظر هماهنگ کننده طبق بند 7-13 مقررات ملی

مهندس ناظر هماهنگ کننده، باید گزارش پایان هر یک از مراحل اصلی کار خود و سایر ناظران را به مرجع صدور پروانه و سازمان استان تسلیم کند. او می‌بایست در مهلت مقرر، گزارش‌ها را در سامانه امور مهندسین ناظر درج نماید: https://urban.tehran.ir . اگر در حین اجرای ساختمان، با تخلفی برخود نماید و یا سایر ناظران به او اعلام دارند، مراتب را به سازمان استان و مرجع صدور پروانه اعلام نماید.

طبق بند 7-13مبحث دوم مقررات ملی ساختمان، گزارشاتی که مهندس هماهنگ کننده باید به مرجع صدور پروانه ارائه دهد، به شرح زیر است.

  گزارش های مربوط به ساختمان های گروه الف و ب:

• گزارش های مربوط به وضعیت همجواری محل ساختمان و اعلام شروع عملیات ساختمانی.
• گزارش تأیید تحکیم و پایداری سازی همجواری ها و پایان پی سازی ساختمان.
• گزارش پایان اسکلت و سقف های ساختمان و اعلام وضعیت مجاری تأسیساتی.
• گزارش مهندس ناظر هماهنگ کننده از پایان سفت کاری ساختمان.
• گزارش پایان عملیات تأسیسات مکانیکی و تأسیسات برقی توکار و موتورخانه ساختمان.
• گزارش پایان عملیات نازک کاری ساختمان.
• گزارش پایان عملیات روکار تأسیسات مکانیکی و تأسیسات برقی ساختمان.
• گزارش پایان عملیات اجرای ساختمان.

گزارش مهندس ناظر هماهنگ کننده از ساختمان های گروه ج و د:

• گزارش‌های مربوط به وضعیت همجواری محل ساختمان و اعلام شروع عملیات ساختمانی.
• گزارش تأیید تحکیم و پایداری سازی همجواری ها و پایان پی سازی ساختمان.
• گزارش پایان اسکلت و سقف های زیر زمین یا زیرزمین ها و اعلام وضعیت مجاری و محل های تأسیسات عمومی و آسانسور ساختمان.
• گزارش پایان اسکلت و سقف ها تا طبقه میانی ساختمان از روی زمین و اعلام وضعیت مجاری تأسیساتی.
• گزارش پایان عملیات سفت کاری ساختمان.
• گزارش پایان عملیات توکار تأسیسات مکانیکی و تأسیسات برقی ساختمان اعم از موتورخانه، آسانسور، تجهیزات و تسهیلات عمومی، برق اضطراری، لوله گذاری، لوله کشی گاز و غیره.
• گزارش پایان نماسازی های خارجی ساختمان.
• گزارش پایان نازک کاری های داخلی ساختمان
• گزارش پایان نصب لوازم و تجهیزات بهداشتی، ایمنی، حفاظتی و تأسیسات روکار برقی و مکانیکی ساختمان.
• گزارش پایان عملیات اجرایی ساختمان.

شکایت از مهندس ناظر ساختمان

سهل انگاری و توجه نکردن مهندسان ناظر ساختمان به وظایف نظارتی خود، مشکلاتی را به وجود می‌آورد. گاه ممکن است این مشکلات شکایت صاحب کار را به دنبال داشته باشد. چنانچه مهندس ناظر بر خلاف امر گواهی نماید یا تخلف را به موقع به شهرداری اعلام نکند، مشمول تبصره 7 ماده 100 قانون شهرداری خواهد شد. در مواردی نیز ممکن است به شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی سپرده شود.

تجربه نشان داده که شکایت صاحب کار از ناظران، اغلب به دلیل موارد زیر است:

1. عدم رعایت درز انقطاع.
2. عدم نصب آسانسور استاندارد.
3. عدم اجرای صحیح اسکلت بتنی.
4. عدم اسکوپ سنگ نمای ساختمان.
5. عدم اجرای دریچۀ تبادل هوا است. این امر گاز گرفتی و مرگ خاموش را به دنبال خواهد داشت.
6. رعایت نکردن فاصله بین ستون‌ها که باعث حذف پارکینگ می‌گردد و ایجاد خسارت‌های میلیاردی به دنبال دارد.
7. رعایت نکردن موارد ایمنی (مثل سقوط کارگر که ناظر می‌توانست تذکر دهد اما توجه نکرده و حادثه‌ای رخ داده است.

با توجه به موارد بالا، اگر در جایگاه صاحب کار (صاحب پروژۀ ساختمانی) این مطلب را مطالعه می‌کنید، به موارد بالا توجه بیشتری داشته باشید.

استعلام مهندس ناظر ساختمان

استعلام ناظران ساختمان از چند منظر ممکن است مد نظر باشد:

1. استعلام سوابق
2. استعلام ظرفیت

مهندسان ناظری که از ابتدای شروع به کار نظارت، پروژه‌های متعددی را نظارت کرده‌اند، جهت استعلام و مشاهدۀ سوابق خود، می‌توانند از طریق سامانه مهندسین ناظر اقدام کنند. این سامانه به آدرس https://nazeran.tceo.ir و https://observer-old.tceo.ir در وب سایت شهرداری راه اندازی شده است. ظرفیت و سهمیه‌ای که طی سال برای هر ناظر تعیین شده است نیز از طریق همین لینک‌ها قابل استعلام است. ظرفیت نظارت برای هر مهندس ناظر، بر اساس پایه او و تعداد طبقات ساختمان تعیین می‌گردد.

نکات مهم در نظارت ساختمان

ممکن است به عنوان یک مهندس ناظر تازه کار پا به عرصۀ نظارت ساختمان گذاشته‌ باشید. شاید هم قصد داشته باشید در آینده وارد این عرصه شوید. اگر چنین شخصی هستید، این بخش از مقاله مخصوص شماست.

توجه داشته باشید که به عنوان یک ناظر ساختمان، قبل از امضای برگه اتمام عملیات، گواهی استاندارد آسانسور را بگیرید. اگر به دلیل نقص آسانسور حادثه‌ای رخ دهد، شما به عنوان ناظر درصد تقصیر می‌گیرید و مقصر هستید. در صورت وجود تأسیسات آتش نشانی، ابتدا تاییدیه سازمان آتش نشانی را بگیرید، بعد برگه اتمام عملیات اجرایی ساختمان را امضا کنید. چک لیست‌های دیگری نیز وجود دارد. قبل از امضای برگه اتمام عملیات، موارد زیر را چک کنید:

• آیا کلیه عملیات تأسیساتی ساختمان (برقی و مکانیکی) به پایان رسیده است؟
• آیا کلیه مصالح اضافی، تجهیزات، ابزار آلات و نخاله‌های ساختمانی از کارگاه جمع آوری و خارج شده است؟
• آیا محوطه سازی ساختمان، حیاط و پیاده رو مقابل ملک، به طور مناسب و طبق نقشه‌های معماری انجام شده است؟
• آیا درهای دود بند راه پله نصب شده است؟
• آیا درزهای انقطاع روی نما و پشت بام پوشانده شده است؟
• آیا کلیه سیستم های گرمایشی و سرمایشی نصب و تکمیل شده است؟
• آیا نرده حفاظ نرده، تراس و راه پله و بام به حدأقل ارتفاع 1.1 متر و حدأقل فاصله قیدهای عمودی 11 سانتیمتر نصب شده است؟
• آیا دفترچه اطلاعات ساختمان توسط مجری تهیه و جهت تحویل به سازمان نظام مهندسی استان، به تایید ناظر رسیده است؟

سؤالات متداول

1. آیا امکان تعویض مهندس یا مهندسین ناظر در حین ساخت و ساز ساختمان وجود دارد؟ خیر.
2. آیا مهندس ناظر می‌تواند از نظارت ساختمانی که سازمان نظام مهندسی برایش تعیین کرده است، انصراف دهد؟ بله؛ امکان انصراف مهندس ناظر با موافقت مالک وجود دارد. ناظر باید به صورت کتبی درخواست انصراف و ابطال بدهد. او مجاز نیست تا زمان تعیین ناظر جدید (جایگزین) کار را رها کند.
3. اگر از ناظر شکایت شود و شکایت‌ها مورد قبول باشد، جریمه ناظر چیست؟ بسته به کم کاری‌هایی که داشته است، یا در پرونده کاری او تخلف ثبت می‌شود و یا شش ماه از کار نظارت محروم می‌گردد.
4. شکایت از مهندسان ناظر به چه نهادی ارجاع داده می شود؟ به شورای انتظامی نظام مهندسی.
5. در صورت رخداد حادثه، درصد تقصیر مهندسان ناظر ساختمان چقدر است؟ درصد تقصیر توسط کارشناس رسمی دادگستری تعیین می‌شود و بسته به میزان تخلف یا سهل انگاری، می‌تواند درصدهای مختلفی را شامل شود.